Cele, jakie stawia się opiece farmaceutycznej, to przede wszystkim ograniczenie interakcji międzylekowych, niwelowanie ryzyka występowania działań niepożądanych stosowanych leków, które często są skutkiem nieprawidłowego przyjmowania preparatów.
Apteka ogólnodostępna jako podmiot gospodarczy działający na rynku, świadczący usługi farmaceutyczne, ma specyficzny charakter. Według prawa zobowiązana jest bowiem do wypełniania misji w ramach systemu ochrony zdrowia, a jednocześnie powinna przynosić zysk właścicielowi. Typowo materialne aspiracje właścicieli aptek w obszarze maksymalizacji zysku nie są jedynymi w hierarchii potrzeb jednostki. Społeczna odpowiedzialność biznesu przedstawia rolę apteki również w odniesieniu do polepszania jakości życia osób, które zgłaszają się do apteki z jakimś problemem zdrowotnym. Te zależności sprawiają, że aktywność marketingowa i funkcjonowanie placówek powinno być regulowane także przez kodeks etyki. W myśl art. 87 ustawy Prawo farmaceutyczne, oprócz świadczenia usług farmaceutycznych, apteki mają zaopatrywać ludność w produkty lecznicze, leki apteczne, leki recepturowe, wyroby medyczne i inne artykuły, takie jak: środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego, suplementy diety, kosmetyki, środki spożywcze zawierające w swoim składzie farmakopealne naturalne składniki pochodzenia roślinnego, środki dezynfekcyjne stosowane w medycynie, środki higieniczne, przedmioty do pielęgnacji niemowląt i chorych.
Wiarygodne źródło informacji
Utrudniony dostęp do lekarzy podstawowej opieki medycznej, długie kolejki i oczekiwanie na porady specjalistów, wysokie ceny wizyt prywatnych to czynniki, które decydują o podjęciu samoleczenia przez pacjenta i sięganiu przez nich po reklamowane leki i suplementy diety. Szacuje się, że sprzedaż apteczna preparatów wydawanych bez przepisu lekarza wyrażana w cenach detalicznych cały czas wzrasta. Warto zwrócić uwagę na fakt, że udział wartości sprzedanych leków OTC w całkowitej wartości sprzedaży preparatów leczniczych w Polsce można zakwalifikować jako jedną z największych w Europie. Farmaceuci stają się drugim, zaraz po reklamach, źródłem informacji o działaniu leków dostępnych bez recepty, z którego korzystają pacjenci. Jest to według nich, zaraz po ulotkach leków, najbardziej wiarygodne źródło.
Fakt ten świadczy o dużym zaufaniu pacjentów do farmaceuty. Zwykłe porady po zakończeniu transakcji: jak dawkować leki, czym popić, co zrobić, żeby lek działał skutecznie, czyli doradztwo farmaceutyczne, to siła jaką farmaceuci są w stanie budować autorytet i dzięki temu przyciągać do apteki pacjentów. Informacje udzielane przez aptekarza powinny być krótkie i jasne. Proste, a czasami oczywiste porady przekazane pacjentowi przystępnym językiem to narzędzie, które wykorzystują pracownicy w najlepszych aptekach. Wszystkie te czynniki decydują o wyodrębnieniu pewnych standardów w obsłudze pacjenta w aptece, które noszą miano opieki farmaceutycznej.
Opieka farmaceutyczna
Pierwsze programy opieki farmaceutycznej powstawały w USA pod koniec XX stulecia. W założeniu opierały się na współpracy pomiędzy farmaceutą, lekarzem i pacjentem. Często do tej grupy włączano również fizjoterapeutę, pielęgniarkę, a także stomatologa. Wszystko po to, aby optymalizować proces leczenia. Postępowanie, które powoli wchodzi również do polskiego systemu opieki zdrowotnej dotyczy najczęściej osób z chorobami przewlekłymi, często wymagających wielolekowej i długotrwałej farmakoterapii. Cele, jakie stawia się opiece farmaceutycznej, to głównie ograniczenie interakcji międzylekowych, niwelowanie ryzyka występowania działań niepożądanych stosowanych leków, które często są skutkiem nieprawidłowego zażywania preparatów. W dalszej perspektywie program opieki farmaceutycznej ma poprawić komfort i wydłużyć życie pacjentów.
W trakcie doradzania pacjentowi niezwykle ważny jest proces komunikacji. Pacjent w aptece szuka preparatu, który ma mu pomóc w walce z objawami schorzenia. Aby dobrać lek do konkretnych potrzeb, konieczne jest zdefiniowanie problemu, z jakim boryka się pacjent. Zadaniem personelu aptek na tym etapie będzie próba uzyskania jak największej ilości informacji. Im więcej szczegółów pacjent przekaże farmaceucie, tym lepiej zostanie dobrany lek. Zadawanie dużej ilości pytań przez pracownika apteki, może zostać odebrane przez pacjenta jako niedyskrecja, jednak uzyskanie pewnych odpowiedzi bywa niezbędne. Pomocne stają się nawet subiektywne opisy objawów chorobowych. Aby komunikacja z pacjentem była skuteczna powinniśmy zapewnić pacjentowi maksimum komfortu, np. zapewnić odpowiednią odległość kolejki od „okienka”. Warto wydzielić w aptece odpowiednie miejsce, gdzie pacjent bez skrępowania będzie mógł powiedzieć o swoich dolegliwościach.
Komunikacja z pacjentem
Zadaniem farmaceuty jest przeprowadzenie rozmowy w taki sposób, aby jak najwięcej dowiedzieć się na temat dolegliwości pacjenta. Przykładowo ból brzucha może być przyczyną wielu dolegliwości. Jeśli jednak dopytamy o więcej objawów i okaże się, że ból jest zlokalizowany w podbrzuszu, pojawiają się skurcze, dodatkowo wystąpiła biegunka, to możemy dobrać lek, który na pewno szybko przyniesie ulgę. Jeden z moich kolegów, na początku pracy w aptece przekonał się, jak ważna na etapie doradztwa jest komunikacja. Zjawił się u niego pacjent, który poprosił o „coś na brodawki”, przy czym nie był zbyt rozmowny. Farmaceuta wydał mu więc preparat, który przez wymrażanie usuwa zmiany brodawkowe. Po pewnym czasie ten pacjent ponownie zjawił się w aptekę. Okazało się, że preparat, który kupił miał być stosowany przez jego karmiącą żonę na brodawki sutkowe. Na szczęście pacjent przeczytał ulotkę załączoną do opakowania i wrócił do apteki. Takich nieprzyjemnych sytuacji można uniknąć zadając proste pytania, a pacjentów przekonać do szczerej odpowiedzi.
Interakcje
Utrudniona komunikacja na linii farmaceuta – pacjent może również doprowadzić do zażywania przez klienta apteki substancji o podobnym mechanizmie działania lub nawzajem się wykluczających. W konsekwencji dochodzi do sytuacji, kiedy lek zamiast pomagać szkodzi. Rolą farmaceuty było od zawsze zapewnienie możliwie największej skuteczności i bezpieczeństwa farmakoterapii. Wymaga to współpracy farmaceuty, pacjenta oraz lekarza w rozpoznawaniu i rozwiązywaniu aktualnie występujących problemów lekowych oraz niwelowaniu ewentualnych ich negatywnych skutków dla zdrowia. Występowanie wielu chorób towarzyszących, zwłaszcza u pacjentów w wieku starszym, udział kilku lekarzy specjalistów w procesie leczenia, przyjmowanie przez chorego kilku leków jednocześnie, a często również polipragmazja, stają się także przyczyną zwiększonej częstości pojawiania się interakcji. Pomocne w rozpoznawaniu interakcji stają się aplikacje dostępne w popularnych programach aptecznych. Trzeba pamiętać, że nie tylko leki mogą wywołać interakcje. Rodzaj spożywanego pokarmu, soki, napoje również mogą być źródłem niepowodzenia leczenia. Za przykład może posłużyć popularny sok grejpfrutowy, którego nie powinno zażywać się w trakcie leczenia m.in. wysokiego poziomu cholesterolu lub tyramina występująca m.in. w serach pleśniowych
– niewskazana w połączeniu z lekami przeciwdepresyjnymi.
Obowiązki farmaceuty
Farmaceuta wykorzystuje w swojej codziennej pracy całą wiedzę i umiejętności, by polecić najlepszy specyfik na daną dolegliwość. Musi jednak pamiętać, że w takiej sytuacji, kiedy pacjent prosi go o poradę, nie może przekroczyć swoich kompetencji. Magister farmacji ani technik farmaceutyczny nie jest upoważniony do leczenia. Może jedynie zaproponować doraźnie jakiś preparat, a w przypadku cięższych schorzeń doradzić konsultację lekarską. Pacjent unikając wizyty u lekarza decyduje się na samoleczenie
– warto mu na to zwrócić uwagę.
Nie każdy pracownik apteki zdaje sobie sprawę, że wydając lek pacjentowi ma prawny obowiązek sprawdzić termin ważności preparatu, dokonać kontroli jego jakości oraz poinformować osobę, której lek jest wydawany o podstawowych informacjach dotyczących leku. Ma to na celu zminimalizowanie ewentualnych skutków nieprawidłowego stosowania specyfiku, a w konsekwencji polepszenie skuteczności farmakoterapii. Warto wyedukować pacjenta o sposobie przechowywania leków (najczęściej w suchym i chłodnym miejscu), zwrócić uwagę na ryzyko działań niepożądanych lub fotouczulające działanie niektórych preparatów.
Świadoma opieka nad chorym wymaga także polecania dodatkowych preparatów w celu racjonalizacji terapii. Dodatkowe leki i suplementy wspomagające terapię należy umiejętnie uzasadnić. Jeżeli poinformujemy pacjenta, że popularny lek na zakażenia układu moczowego należy przyjmować wraz z witaminą C, ponieważ zwiększa ona jego skuteczność, pacjent będzie wdzięczy za informację, a dzięki temu terapia będzie skuteczniejsza. Brak umotywowania danego działania zniechęca większość osób do stosowania się do zaleceń.
Dostęp do leków
W ostatnich latach zdarza się, że leki, które mają ratować życie, są niedostępne w aptekach. Temu tematowi dużo miejsca poświęcono już w prasie fachowej, ale także w ogólnopolskich dziennikach. Rola apteki w nadzorze nad sprawną i skuteczną farmakoterapią, sprowadza się także do zapewnienia chorym dostępu do potrzebnych leków. Można doszukać się wielu przyczyn ich braku w aptekach i hurtowniach. Koniec terminu ważności serii, upadek firmy, która dany preparat produkowała, wygaśnięcie pozwolenia na wytwarzanie, eksport leków do innych krajów Unii Europejskiej to przykłady sytuacji, które skutkują deficytem produktów leczniczych na rynku. Apteka w sytuacji zmniejszonych dostaw lub dostępności danego leku już tylko w jednej z hurtowni, powinna przewidzieć, jaka jego ilość będzie potrzebna i przygotować zapas, aby zapewnić swoim pacjentom dostęp do leczenia. Jeśli w naszej aptece nie ma danego leku, pacjent odwiedzi naszą konkurencję. Nie powinniśmy pozwolić, żeby taka sytuacja miała miejsce, dlatego należy kontrolować aktualny rynek leków i reagować z odpowiednim wyprzedzeniem, zapewniając kontynuację farmakoterapii.
Receptura apteczna, która przez wielu traktowana jest wyłącznie jako prawny obowiązek, jest bardzo ceniona przez pacjentów. Ideą preparatów recepturowych jest bowiem możliwość indywidualizacji terapii. Asortyment leków gotowych rozszerza się z tygodnia na tydzień, ale rośnie także zapotrzebowanie na leki recepturowe. Są to leki w dużej mierze dostosowywane składem do wieku i płci, a przede wszystkim do dolegliwości konkretnego pacjenta, np. płukanki do gardła, globulki z antybiotykami czy maści z kwasem salicylowym. Leki wykonywane w aptece są najczęściej pozbawione konserwantów i dodatków chemicznych. Dbając o bezpieczeństwo terapii naszych klientów, nie powinniśmy rezygnować z wykonywania tego typu specyfików, zwłaszcza, że często jest to jedyny produkt leczniczy, który może im pomóc.
Niezbędna wiedza
Pomocnym w świadomym doradzaniu pacjentowi staje się uczestnictwo w szkoleniach i konferencjach. Farmaceuci posiadający prawo do wykonywania zawodu powinni uczestniczyć w tzw. szkoleniach punktowanych. Wymaga tego prawo. Jednak właściciele aptek powinni zadbać, aby w szkoleniach brali udział również technicy farmaceutyczni oraz stażyści. To oni w dużej mierze mają kontakt z pacjentem przy pierwszym stole i to od nich zależy powodzenie terapii. Często szkolenia wyjazdowe można zastąpić lekturą prasy specjalistycznej lub udziałem w szkoleniach online. Motywowanie pracowników do ciągłego doszkalania się, w sytuacji, gdy rynek rozwija się w tak szybkim tempie, jest jednym z warunków prowadzenia apteki. To kontakt pacjenta z pracownikiem pierwszego stołu jest źródłem sukcesu firmy. Brak wiedzy farmaceutycznej pracowników potrzebnej do udzielania porad pacjentom skutkuje zmniejszeniem zaufania do placówki, ale przede wszystkim może przynieść szkody osobie, która otrzymała błędną informację lub niewłaściwy lek.
Na rynku farmaceutycznym pojawiają się nowe firmy, które proponują preparaty na każdy rodzaj dolegliwości. Należy się dobrze zastanowić przed zamawianiem leków i suplementów wątpliwego pochodzenia. Zaufać możemy firmom, które od lat istnieją na rynku, posiadają certyfikaty jakości, prowadzą produkcję zgodnie z GMP, i nie mamy zastrzeżeń co do ich autentyczności. Cena, która często jest kilkakrotnie niższa od konkurencji, przeważnie idzie w parze z niską jakością. Dbając o jakość życia i zdrowie swoich pacjentów, apteka powinna przykładać dużo uwagi co do wyboru producentów i kierować się nie tylko ceną, ale również jakością specyfików. W ten sposób farmaceuta ma pewność, że proponując dobry lek, przyczynia się do polepszenia zdrowia jej klientom.
Dr n. med. Paweł Rakowski
Kierownik Działu Medycznego, Osoba Odpowiedzialna za Nadzór nad Bezpieczeństwem Farmakoterapii w Gedeon Richter Polska Sp. z o.o.
Zdaniem EKSPERTA:
Apteka, która coraz częściej bywa kojarzona ze zwykłą sprzedażą leków, jest przede wszystkim placówką ochrony zdrowia. Każdy, kto przychodzi do apteki z konkretną dolegliwością, oczekuje pomocy, co za tym idzie obdarza zaufaniem personel. Dbanie o bezpieczeństwo terapii to odpowiedzialność za zdrowie i życie osób, które powierzają je codziennie w aptekach.
