Przyczyn bezsenności może być wiele: wszechogarniający stres, kłopoty w życiu osobistym czy zawodowym, a także problemy w funkcjonowaniu jednego z najmniejszych gruczołów dokrewnych organizmu, jakim jest szyszynka.
Osoby cierpiące na bezsenność skarżą się na trudności w zasypianiu, utrzymaniu snu, zbyt wczesne budzenie się, a także sen złej jakości, niedający wypoczynku. Zaburzenia snu mogą prowadzić do gorszego samopoczucia, a także zaburzać prawidłowe funkcjonowanie w ciągu dnia. Wyznacznikami bezsenności są: czas trwania objawów, ich częstość, a także wpływ na codzienne życie pacjenta. Badania nad lekami nasennymi pozwoliły zdefiniować trudności z zasypianiem jako wydłużenie okresu zasypiania do ponad 45 minut. Trudność z utrzymaniem snu definiuje się, gdy łączny czas wybudzeń ze snu w ciągu nocy przekracza 30 minut. Za zbyt krótki sen (wyłączając osoby z małą potrzebą snu) uznaje się czas snu poniżej 6-6,5 godziny. Kiedy w ciągu tygodnia mają miejsce przynajmniej trzy noce związane ze złą jakością snu, jest to już niepokojący sygnał.
Bezsenność najłatwiej jest sklasyfikować ze względu na czas trwania objawów. Reakcja na stres, zmiana trybu życia może wywołać bezsenność przygodną (trwającą kilka dni) bądź bezsenność krótkotrwałą (trwającą do 4 tygodni). O bezsenności przewlekłej mówi się, gdy trwa powyżej miesiąca i jest związana z zaburzeniami psychicznymi, przewlekłymi chorobami somatycznymi czy przewlekłymi stanami zapalnymi przebiegającymi z odczuwaniem bólu.
Hormon ciemności
Przyczyną zaburzeń snu mogą być również problemy w funkcjonowaniu jednego z najmniejszych gruczołów dokrewnych – szyszynki.
Tak zwany hormon ciemności, produkowany przez szyszynkę, to melatonina. Rytm jej wydzielania jest ściśle skorelowany z porą dnia i nocy. W ciemności jest ona syntetyzowana w największych ilościach, a czynnik hamujący ten proces stanowi światło. Melatonina odpowiada za zmiany rytmów biologicznych człowieka (m.in. fazy snu i czuwania, rozrodczość), przy czym działa również immunomodulacyjnie i antyoksydacyjnie. Receptory dla melatoniny zlokalizowane są również w ośrodkowym układzie nerwowym, na błonach komórek ziarnistych pęcherzyka jajnikowego, gruczołu krokowego i w plemnikach. U człowieka i większości ssaków ma miejsce charakterystyczny dobowy rytm wydzielania melatoniny. W ciągu dnia stężenie tego hormonu we krwi jest niskie, natomiast szczyt jego wydzielania następuje pomiędzy północą a godziną drugą w nocy.
Stanowi on ważny element systemu sygnalizacyjnego pory dnia i roku, gdyż jest regulatorem faz snu i czuwania, temperatury ciała oraz aktywności człowieka. Receptory dla melatoniny – MT1 – zlokalizowane są w części gruczołowej przysadki mózgowej. Połączenie melatoniny ze swoistymi dla niej receptorami indukuje uwalnianie hormonów przedniej części przysadki mózgowej, a to na zasadzie sprzężenia zwrotnego wpływa na funkcję obwodowych gruczołów wydzielania wewnętrznego. Wydzielanie melatoniny jest również uzależnione od wieku. W ciągu pierwszych sześciu miesięcy życia stężenie melatoniny we krwi jest niskie, około 4.-7. roku życia osiąga szczyt w porze nocnej, a następnie pomiędzy 15. a 20. rokiem życia odnotowuje się spadek stężenia o około 80 proc. Hormon ten ułatwia zasypianie, zmniejsza liczbę przebudzeń w ciągu nocy, a także powoduje wcześniejsze ponowne zasypianie.
Do aptek często trafiają pacjenci uskarżający się na zaburzenia snu i oczekujący od farmaceutów porad, jak polepszyć jakość nocnego wypoczynku. Należy pamiętać, że problem ten może także dotyczyć osób wykonujących pracę zmianową. Na zaburzenia w regulacji wydzielania melatoniny narażeni są również podróżni przy zmianie stref czasowych, a także osoby niewidome.
W aptekach mamy do dyspozycji syntetyczne preparaty melatoniny zawierające hormon w trzech dawkach – 1, 3 i 5 mg, zarejestrowane jako leki, a także szereg suplementów diety zawierających melatoninę, przeważnie w dawce 1 mg. W zaburzeniach rytmu dobowego snu i czuwania związanych z np. pracą zmianową stosuje się dawkę melatoniny 1-5 mg na dobę, na godzinę przed snem. W zaburzeniach związanych ze zmianą stref czasowych stosuje się 2-3 mg melatoniny raz na dobę po zapadnięciu zmroku, rozpoczynając leczenie od pierwszego dnia podróży i kontynuuje się leczenie przez 2-3 dni po zakończeniu podróży.
Jeżeli problem dotyczy osób niewidomych, należy przyjmować dawkę 0,5-5 mg raz na dobę o stałej porze, około godziny 21-22. Ważne jest także zasygnalizowanie pacjentowi, że działanie leku nie będzie natychmiastowe, a efekty mogą pojawić się nawet po upływie dwóch tygodni od momentu rozpoczęcia kuracji. Problemy ze snem mogą być również związane z przyjmowanymi przez pacjentów lekami, które hamują sekrecję melatoniny. Należą do nich: kwas gamma-aminomasłowy, benzodiazepiny, dopamina, glutaminiany czy antagoniści receptorów beta-1-adrenergicznych.
Pomocne zioła
Codzienna praktyka udowadnia, iż pacjenci chwalą sobie także skuteczność preparatów zawierających wyciąg z kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis) i chmielu (Humulus lupulus). Kozłek lekarski używany jest jako lek nasenny od ponad 1000 lat. Zawiera glutaminę, alaninę i kwas gamma-aminomasłowy. Działanie nasenne kozłka jest wiązane ze wzrostem aktywności transmisji GABA-ergicznej oraz efektem serotoninergicznym. W piśmiennictwie można również odnaleźć badania świadczące o działaniu kozłka na receptory adenozynowe oraz wspomaganiu skuteczności melatoniny. W przypadku chmielu za efekt nasenny odpowiadają prawdopodobnie substancje goryczkowe, tzw. żywica chmielowa. W jej składzie zawarte są kwasy alfa i beta oraz olej. Wśród roślin o działaniu sedatywnym wyróżnia się melisę lekarską, a także rumianek pospolity. Działanie nasenne rumianku jest związane z obecnością apigeniny – flawonoidu wiążącego się z receptorami benzodiazepinowymi w mózgu. Powinowactwo do układu GABA-ergicznego wykazuje również męczennica cielista (Passiflora incarnata).
Farmakologia
Kiedy preparaty ziołowe nie przynoszą pożądanego efektu, w farmakoterapii bezsenności wykorzystuje się leki silnie działające, należące do grupy benzodiazepin. Wpływają one na interneurony GABA-ergiczne, które hamują aktywność struktur odpowiedzialnych za sen i czuwanie. Jako pierwsze do lecznictwa zostały wprowadzone pochodne 1,4-benzodiazepiny – diazepam i flurazepam. Benzodiazepiny stosowane w małych dawkach w ciągu dnia zmniejszają aktywność i niepokój, natomiast duże dawki nasilają sedację aż do snu. Ta grupa leków powoduje wytworzenie tolerancji na ich działanie ośrodkowe. Mogą wywoływać reakcje paradoksalne: lęk, zachowania agresywne czy pobudzenie. Obecnie częściej w lecznictwie wykorzystuje się lek nasenny o innej budowie z grupy pochodnych cyklopirolonu: zopiklon. Wykazuje działanie nasenne, uspokajające, anksjolityczne, przeciwdrgawkowe oraz miorelaksacyjne. Zopiklon przyspiesza zasypianie, zmniejsza liczbę przebudzeń w nocy, przedłuża czas snu, a także poprawia jego jakość. Względnie wybiórczo działa zolpidem, który aktywuje receptor benzodiazepinowy typu 1. Cechuje go szybkie działanie nasenne.
Higiena snu
Warto przypomnieć pacjentowi, że aby skutecznie walczyć z bezsennością, trzeba pamiętać o prawidłowej higienie snu. Należy zaniechać spożycia kofeiny i alkoholu w ciągu 6 godzin przed planowanym czasem snu. Ważne jest, aby unikać spożywania ciężkich posiłków oraz dużej ilości płynów w ciągu 3 godzin przed snem. Niewskazany jest także wieczorny wysiłek fizyczny oraz aktywność umysłowa do 3 godzin przed planowanym snem. Ważne jest zachowanie stałego czasu kładzenia się do łóżka i pobudek oraz umieszczenie zegara w taki sposób, aby nie potęgował stresu związanego z niemożnością zaśnięcia. Zastosowanie kilku prostych metod może być skuteczne w walce z bezsennymi nocami.
