Kwasy omega 3 i omega 6 są niezbędne

Kwasy omega-3 i omega-6 są potrzebne do prawidłowego rozwoju i funkcjonowania organizmu i powinny być dostarczone w dobrze zbilansowanej diecie. Czasami jednak konieczna jest suplementacja.

Kwasy tłuszczowe to związki zbudowane z łańcucha węglowodorowego z grupami: karboksylową (-COOH) i metylową (-CH3) na końcach. Ze względu na rodzaj wiązań, między atomami węgla w łańcuchu, można wyróżnić kwasy tłuszczowe nasycone (mają wszystkie wiązania pojedyncze) i nienasycone (posiadają wiązania podwójne). W kwasach tłuszczowych jednonienasyconych podwójne wiązanie jest jedno, a w wielonienasyconych dwa lub więcej. Z punktu widzenia fizjologii żywienia najważniejsze są kwasy wielonienasycone, ponieważ nie mogą być syntetyzowane w organizmie człowieka, a jednocześnie są niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju. Należą do nich kwasy omega-3 i omega-6.

Kwasy omega-3

Posiadają pierwsze wiązanie podwójne przy trzecim atomie węgla, licząc od strony grupy metylowej. Prekursorem wszystkich związków z tej grupy jest kwas α-linolenowy (ALA), posiadający 18 atomów węgla i 3 wiązania podwójne. ALA musi być dostarczony z dietą. Występuje w oleju lnianym, rzepakowym, sojowym, w orzechach włoskich. Pod wpływem enzymów (elongazy, desaturazy), ALA przekształcany jest w organizmie w dwie, niezwykle istotne pochodne: kwas eikozapentaenowy (EPA) i dokozaheksaenowy (DHA). EPA ma 20 atomów węgla i 5 wiązań podwójnych, DHA zaś 22 atomy węgla i 6 wiązań podwójnych. Z EPA pod wpływem cyklooksygenazy i lipooksygenazy powstają odpowiednio prostaglandyny, prostacykliny i tromboksany oraz leukotrieny. Działają one antyagregacyjnie, przeciwzapalnie, zmniejszają nadmierną kurczliwość naczyń krwionośnych, przyczyniają się też do zahamowania karcinogenezy.

Kwasy omega-6

Mają pierwsze wiązanie podwójne przy szóstym atomie węgla od strony grupy metylowej. Kwas linolowy (LA) posiada 18 atomów węgla i 2 wiązania podwójne. Podobnie jak ALA musi być dostarczony z pokarmem, poprzez uwzględnienie w diecie m.in. oleju kukurydzianego, słonecznikowego, sojowego, arachidowego, oliwy z oliwek. Pod wpływem desaturaz i elongaz (konkurując z ALA) kwas linolowy jest przekształcany do kwasu γ-linolenowego (GLA, 18 atomów węgla, 3 wiązania podwójne), a ten do kwasu arachidonowego (AA, 20 atomów węgla, 4 wiązania podwójne). AA jest prekursorem eikozanoidów (prostaglandyn, prostacyklin, tromboksanów, leukotrienów), które stymulują postępowanie zmian miażdżycowych, tworzenie zakrzepów, silne reakcje zapalne i alergiczne, a także proliferację komórek i rozrost tkanki nowotworowej, zwłaszcza w gruczole sutkowym, jelicie grubym i prostacie.

Dieta 5:1

Zdarza się, że mimo dostatecznej podaży ALA i LA w diecie, synteza pochodnych w organizmie człowieka jest zaburzona i ilość niezwykle istotnych kwasów EPA, DHA i GLA jest niewystarczająca. Zwykle związane jest to z niską wydajnością enzymów, źle zbilansowaną dietą, wcześniactwem czy podeszłym wiekiem. Wówczas konieczne jest dostarczenie tych substancji z pożywieniem. Kwasy EPA i DHA występują w owocach morza i tłustych rybach morskich (śledź, łosoś, sardynka, makrela, tuńczyk, dorsz), a GLA w olejach z nasion ogórecznika, wiesiołka, żmijowca czy czarnej porzeczki. Ważne by w skomponowanym jadłospisie ilość dostarczanych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych pokrywała dzienne zapotrzebowanie, ale również by stosunek omega-6 do omega-3 wynosił 5:1 (a na pewno nie przekraczał 10:1). Tylko taka proporcja pozwala na optymalne wykorzystanie związków przez organizm i zapewnia odpowiednie ich działanie. Z badań naukowych wynika, że typowa dieta pokrywa zapotrzebowanie na kwasy omega-6, natomiast zdecydowanie brakuje kwasów omega-3 (stosunek wynosi nawet 25:1!). Zbyt wysoka zawartość omega-6 w diecie powoduje między innymi niekorzystne działanie proagregacyjne, prozapalne, alergiczne, blokowane są przemiany i działanie kwasów omega-3.

Omega-3 a układ sercowo-naczyniowy

Pierwsze badania i dowody na wpływ kwasów omega-3 na kondycję serca i naczyń krwionośnych pochodzą z lat 70. XX wieku. Zauważono wówczas, że ryzyko występowania choroby wieńcowej, zawału serca oraz śmiertelności sercowo-naczyniowej było znacznie niższe u Eskimosów niż u Duńczyków (nie zauważono tej prawidłowości u Eskimosów mieszkających na stałe w Danii). Obie populacje wykazywały podobne spożycie węglowodanów, tłuszczów, warzyw i owoców, natomiast Eskimosi dodatkowo, jedząc znaczne ilości mięsa z ryb, wielorybów i fok, zapewniali sobie pięciokrotnie większe spożycie kwasów omega-3. Dzięki temu mieli niższe stężenie cholesterolu całkowitego, LDL, VLDL i trójglicerydów, natomiast wyższe HDL. Wieloośrodkowe badania GISSI objęły 11324 pacjentów po zawale serca, którzy otrzymywali odpowiednio EPA i DHA (460 mg + 380 mg), witaminę E 300 mg/dobę lub placebo przez 3,5 roku. Grupa, która otrzymała kwasy omega-3, uzyskała 20 proc. redukcję całkowitej śmiertelności, 30 proc. spadek śmiertelności z powodów sercowo-naczyniowych oraz 45 proc. redukcję nagłych zgonów sercowych. Redukcja śmiertelności wynikała głównie ze zmniejszenia ryzyka wystąpienia ciężkich arytmii komorowych, zagrażających życiu. Dotychczas przeprowadzono wiele badań, dzięki którym można stwierdzić, że kwasy omega-3 mają działanie kardioprotekcyjne, które ujawnia się poprzez: zmniejszenie częstości rytmu serca, obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, poprawę funkcji endotelium, zwiększenie kurczliwości naczyń krwionośnych, zmniejszenie agregacji płytek krwi, hamowanie czynników prozapalnych, stabilizacją blaszki miażdżycowej, spadek poziomu trójglicerydów, wzrost stężenia HDL. Dla serca i naczyń krwionośnych najistotniejszy jest kwas EPA.

Kwasy omega-3 a zespół metaboliczny i otyłość

Zespół metaboliczny to trzy z pięciu objawów, występujących u pacjentów: zwiększony obwód w talii, zwiększone stężenie trójglicerydów, obniżone stężenie HDL, podwyższone ciśnienie skurczowe i/lub rozkurczowe, podwyższona ilość glukozy we krwi. Badania dowodzą, że u pacjentów z objawami zespołu metabolicznego, którzy otrzymywali kwasy omega-3 doszło do redukcji masy ciała, obniżenia cholesterolu frakcji LDL, cholesterolu całkowitego i trójglicerydów, podwyższenia stężenia HDL oraz normalizacji ciśnienia krwi i wskaźników insulinowrażliwości. Wprawdzie nie zauważono istotnego wpływu kwasów omega-3 na wskaźnik BMI, ale wiadome jest, że odpowiednia podaż kwasów w diecie pozwala na korzystną redystrybucję tkanki tłuszczowej, przyspiesza metabolizm, reguluje apetyt.

Kwasy omega-3 a stany zapalne

Działanie przeciwzapalne kwasów omega-3 (EPA i DHA) zauważono w reumatoidalnym zapaleniu stawów (RZS), młodzieńczym idiopatycznym zapaleniu stawów, wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego, chorobie Crohna, toczniu rumieniowatym i łuszczycy. Analiza badań pokazuje, że szczególnie w RZS pacjenci odczuwali znaczącą poprawę, objawiającą się złagodzeniem bólów stawowych i idącym za tym zmniejszeniem przyjmowania leków z grupy NLPZ, skróceniem czasu trwania sztywności porannej oraz poprawieniem sprawności fizycznej. W łuszczycy włączenie kwasów omega-3 do terapii pozwala na zmniejszenie częstości występowania objawów takich jak rumień czy łuszcząca się skóra głowy.

Dostarczanie odpowiedniej ilości kwasów omega-3, według badań, ma szczególne znaczenie u pacjentów z fenyloketonurią, mukowiscydozą, cierpiących na depresję. Choć wyniki badań nie są jednoznaczne, kwasy omega-3 mogą mieć ochronne działanie w niektórych rodzajach nowotworów, szczególnie raka sutka, okrężnicy i stercza. Prawdopodobnie zmniejszają degenerację plamki żółtej w podeszłym wieku oraz objawy tzw. suchego oka.

Kwasy omega-3 a ciąża, laktacja i rozwój dziecka

Kwasy omega-3 są niezwykle istotnym składnikiem diety kobiet w okresie ciąży i laktacji,  niezbędnym zarówno do prawidłowego przebiegu ciąży, jak i rozwoju dziecka. Zapewnienie właściwego spożycia kwasów omega-3 w ciąży zapobiega przedwczesnym porodom, zmniejsza u matek częstość występowania depresji poporodowej, zwiększa masę urodzeniową dziecka, wpływa na prawidłowy rozwój układu nerwowego i narządu wzroku. Wspomaga rozwój psychoruchowy i intelektualny, korzystnie wpływa na ostrość widzenia, poprawia funkcje poznawcze, koncentrację i zapamiętywanie. W okresie niemowlęcym, jeśli dziecko jest karmione piersią, kwasy omega-3 otrzymuje wraz z pokarmem matki. Jeśli zaś jest karmione mlekiem modyfikowanym, warto sięgać po mieszanki wzbogacone w kwasy omega-3.

Czy suplementować DHA i EPA?

Nie ulega wątpliwości, że na każdym etapie życia człowiek potrzebuje dostarczyć w diecie kwasy omega-3 i omega-6, w szczególności EPA i DHA. Niestety, spożycie tłustych ryb morskich, będących podstawowym ich źródłem jest niewystarczające. Istnieją również obawy dotyczące zanieczyszczeń ryb metalami ciężkimi, dioksynami czy polichlorowanymi bifenylami, co może ograniczać ich spożycie, szczególnie u kobiet w ciąży i dzieci. Zawartość kwasów omega-3 w rybach także może się różnić, gdyż nie są one ich pierwotnym źródłem, a jedynie gromadzą je wraz z pożywieniem. Jednak, mimo wszystko, warto starać się zapewnić odpowiednią podaż kwasów omega-3 w diecie. Najlepiej wybierać ryby z naturalnych łowisk, krótko żyjące i niedrapieżne.

Warto wzbogacić także dietę w olej lniany, który jest bogatym źródłem ALA.

Jeżeli zmiana przyzwyczajeń żywieniowych nie jest możliwa, konieczna jest suplementacja. Dotyczy to szczególnie kobiet w ciąży, mam karmiących piersią, małych dzieci oraz dorosłych z ryzykiem chorób układu krążenia, nowotworowych, reumatoidalnych oraz neurodegeneracyjnych.

Pacjenci mogą sięgać po trany (preparaty złożone, zawierające obok kwasów EPA i DHA także witaminy rozpuszczalne w tłuszczach A, D i K). Nowoczesna technologia oczyszczania sprawia, że są to obecnie preparaty praktycznie bez zanieczyszczeń. Są także suplementy z kwasami omega-3 z oleju rybiego, preparaty z oleju z kryla (dostarczają kwasów omega-3 pod postacią fosfolipidów, które łatwo się wchłaniają, łatwo wbudowują w komórki, są dobrze tolerowane przez układ pokarmowy), preparaty z izolowanym DHA, otrzymywanym z alg (także biotechnologicznie, z hodowli alg z rodzaju Schizochytrium). Pomagając pacjentowi w doborze odpowiedniego suplementu warto zawsze zwrócić uwagę dla kogo ma być przeznaczony preparat, dobrać odpowiednią, wygodną do przyjmowania postać, uwzględnić skład preparatu (w przypadku niedoboru witamin A, D i K, warto sięgać po trany) oraz przyjmowane już przez pacjenta suplementy (szczególnie witaminowe).

A GLA?

Kwas γ-linolenowy, dostarczany w odpowiednich ilościach z dietą wpływa na zwiększenie syntezy pozytywnie działających eikozanoidów, bez wzrostu stężenia niekorzystnych metabolitów AA. GLA rozszerza naczynia krwionośne, zmniejsza krzepliwość krwi, usprawnia procesy β-oksydacji kwasów tłuszczowych w wątrobie. Jest istotny w zapobieganiu i leczeniu RZS, AZS, alergii i łuszczycy. W piśmiennictwie nie stwierdzono niedoborów spożycia GLA z powodu dużej konsumpcji LA, czyli prekursora omega-6. U zdrowych osób nie ma konieczności suplementacji GLA. Jednak u pacjentów ze zmianami skórnymi typu AZS, łuszczyca, trądzik, przy chorobach o podłożu degeneracyjnym i zapalnym, można zastosować GLA w postaci oleju z wiesiołka lub ogórecznika w kapsułkach.

Kwasy omega-3 i omega-6 są nam niezbędne. Korzystajmy z ich dobroczynnego działania na nasz organizm.

Bibliografia

1. Anna Dobrzańska, Łukasz Obrycki, Piotr Socha: „Suplementacja diety. Wytyczne postępowania u dzieci, kobiet ciężarnych i karmiących piersią”, Media-Press, Warszawa 2015
2. Piotr Socha: „Zapotrzebowanie na kwas dokozaheksaenowy i inne kwasy tłuszczowe w związku z rozwojem ośrodkowego układu nerwowego i zdolności poznawczych”, Standardy Mdyczne/Pediatria, nr 1, tom 1, styczeń-czerwiec 2015
3. Iwona Wawer: „Suplementy diety dla Ciebie, czyli jak nie stać się pacjentem”, wydawnictwo WEKTOR, Warszawa 2009
4. Rekomendacje Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania kwasów omega-3 w położnictwie”, Ginekologia Polska 2010, 81, 437-469
5. Wojciech Jańczyk, Piotr Socha: „Kliniczne efekty suplementacji wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi omega-3”,Standardy Medyczne/Pediatria 2009, tom 6, 10-17
6. Paulina Sicińska, Edyta Pytel, Joanna Kurowska, Maria Koter-Michalak: „Suplementacja kwasami omega w różnych chorobach”, Postępy Hig Med. Dosw 2015;69: 838-852
7. Ewa Materac, Zbigniew Marczyński, Kazimiera Henryka Bodek: „Rola kwasów omega-3 i omega-6 w organizmie człowieka”, Bromat. Chem. Toksykol.-XLVI, 2013, 2, str. 225-233
8. Jan Gawęcki, Lech Hryniewiecki: „Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu”, PWN, Warszawa 2005, tom 1