Melatonina – lek na chorobę naszych czasów

Sen jest podstawową potrzebą biologiczną organizmu człowieka. Prawidłowy sen przebiega w sposób cykliczny (od około 4 do 6 cykli w ciągu jednej nocy). U niektórych osób profil snu jest jednak zaburzony, co może prowadzić do bezsenności, która w ostatnich latach jest przedmiotem rosnącego zainteresowania wśród naukowców.

Bezsenność jest jednym z najczęstszych zaburzeń występujących wśród ludzi zarówno w Polsce, jak i na świecie. Na podstawie badań ankietowych prowadzonych w Polsce na grupie 1188 osób powyżej 16. roku życia stwierdzono, że trudności z zasypianiem ma aż 24 proc. badanych respondentów (29 proc. mężczyzn, 18 proc. kobiet, 8 proc. osób do 24. roku życia, 15 proc. po 65. roku życia). Podobne wyniki uzyskano w badaniach przeprowadzonych w innych wysoko uprzemysłowionych krajach, szacując częstość występowania tego zjawiska u 20 proc.-30 proc. dorosłej populacji. Częściej problem bezsenności zgłaszają kobiety (28 proc.) oraz osoby powyżej 65. roku życia (42 proc.)[1-6].

W badaniach dotyczących bezsenności przeprowadzonych przez Instytut Badania Opinii i Rynku w Polsce stwierdzono, że problem z zasypianiem zgłosiło ponad 39 proc. ankietowanych, co klasyfikuje Polskę przed Włochami (30 proc.), Wielką Brytanią (32 proc.) oraz Niemcami (36 proc.), a za Francją (46 proc.). Ponad połowa Polaków (58 proc.) określiła swoją bezsenność jako ciężką, gdzie na Zachodzie współczynnik ten wynosi 39 proc.[1-6].

Polska należy do krajów, w którym zażywa się znaczne ilości leków nasennych, co piąty Polak po 30 roku  życia przyjmuje środki nasenne, a 15 proc. po 65. roku życia zażywa je regularnie[1-6].

Definicja snu

Sen jest to odwracalny stan nieświadomości, będący podstawową potrzebą biologiczną organizmu człowieka. Sen charakteryzuje się obniżoną aktywnością kory mózgowej. Podstawowy podział faz snu obejmuje: fazę REM (ang. rapid eye movements), czyli tak zwany sen paradoksalny oraz fazę SEM (ang. slow eye movements), zwaną również snem normalnym lub wolnofalowym[7-8].

Sen wolnofalowy – faza SEM

Podczas fazy SEM zarówno oddech, jak i procesy metaboliczne zachodzące w organizmie człowieka ulegają spowolnieniu. Zauważalny jest również spadek ciśnienia krwi oraz temperatury ciała o około pół stopnia. Na elektroencefalogramie (EEG) można zaobserwować obecność fal delta, charakteryzujących się zmniejszoną częstotliwością i większą amplitudą. Osoba śpiąca wchodzi w fazę SEM na około 60 minut, a po niej następuje faza REM. Zauważono, że im dłuższy jest sen, tym faza SEM jest krótsza i płytsza[7-8].

Sen paradoksalny – faza REM

W czasie trwania fazy REM mimo zamkniętych powiek można zaobserwować szybki ruch gałek ocznych. Mózg wysyła nieregularne fale beta o wysokiej częstotliwości charakterystycznej dla wzmożonej aktywności człowieka. W fazie REM pojawiają się marzenia senne oraz mięśnie szkieletowe ulegają sparaliżowaniu (paraliż senny)[7-8].

Zaburzenia snu

Prawidłowy sen przebiega w sposób cykliczny (od 4 do 6 cykli w ciągu jednej nocy). Dla pełnego wypoczynku człowieka niezbędne są wszystkie fazy snu[9-11].

U niektórych osób profil snu jest zaburzony, co może prowadzić do bezsenności. Wśród patologicznych form snu wyróżniamy: częste krótkie przebudzenia, wydłużoną latencję snu, dłuższe przebudzenia, zniesienie snu głębokiego, częste krótkie przebudzenia z zatarciem struktury snu oraz zatarcie cykliczności snu.

Wydłużona latencja zasypiania charakteryzuje się wydłużonym czasem liczonym od momentu podjęcia próby zaśnięcia do chwili zaśnięcia[9-11].

Częste krótkie przebudzenia występują najczęściej w bezsenności o podłożu psychofizjologicznym. Zjawisko to cechuje się wzrostem liczby przebudzeń w stadium REM.

Dłuższe przebudzenia to natomiast nagłe przebudzenia po około od 1 do 2 cyklach snu towarzyszące najczęściej bezsenności o podłożu psychogennym oraz pierwotnie psychofizjologicznym[9-11].

Zniesienie snu głębokiego to zjawisko, w którym fazy snu głębokiego są skrócone lub ulegają zanikowi w stosunku do pozostałych faz snu. Zaburzenia te są charakterystyczne dla wieku podeszłego oraz niektórych chorób neurodegeneracyjnych (na przykład choroba Parkinsona). Jeśli chodzi o zatarcie cykliczności snu związane jest ono najczęściej z bezsennością przewlekłą[9-11].

Definicja bezsenności

Według Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Snu bezsenność to trudności w zasypianiu, trudności w utrzymaniu snu, zbyt wczesne budzenie się, zła jakość snu lub odczucia, że sen nie jest pokrzepiający[9-11].

Bezsenność dotyka około 1/3 populacji mieszkańców Europy oraz Ameryki. Dolegliwość ta znacznie częściej zgłaszana jest przez osoby starsze, kobiety oraz osoby z różnymi schorzeniami jak na przykład depresja[9-11].

W zależności od czasu trwania wyróżniamy bezsenność przygodną (do kilku dni), bezsenność krótkotrwałą (do 3 tygodni) oraz bezsenność przewlekłą (powyżej 1 miesiąca). Bezsenność przygodna oraz krótkotrwała spowodowana jest najczęściej przez krótką, ale przemijającą chorobę somatyczną lub sytuacją stresową. Bezsenność przewlekła definiowana jest jako trudność w zasypianiu oraz w utrzymaniu snu, a także wczesne budzenie się przez okres przynajmniej jednego miesiąca, trzy razy w tygodniu lub więcej. Głównymi przyczynami bezsenności przewlekłej są pierwotne zaburzenia snu (zaburzenia rytmiki okołodobowej, zaburzenia oddychania podczas snu, zespół niespokojnych nóg), schorzenia somatyczne, uzależnienia od leków i alkoholu oraz zaburzenia psychiczne[9-11].

Jak poradzić sobie z zaburzeniami snu?

Istnieją różne sposoby w walce z bezsennością. Do najbardziej powszechnych metod należy stosowanie agonistów receptora benzodiazepinowego (flunitrazepam, lormetazepam) i agonistów receptora benzodiazepinowego niebędących pochodnymi benzodiazepin (zopiklon, zolpidem). Preparaty te chociaż wywołują sen i poprawiają samopoczucie, mają poważną wadę, stosowane systematycznie, prowadzą do uzależnienia. Dlatego leczenie zaburzeń snu powinno odbywać się przy pomocy różnych metod terapii behawioralnej (edukacja na temat higieny snu, terapia relaksacyjna oraz terapia poznawcza). Przydatnym niefarmakologicznym sposobem leczenia bezsenności jest również wykonywanie ćwiczeń fizycznych w ciągu dnia[9-11]. Jedyną metodą farmakologiczną leczenia zaburzeń snu wynikających z zaburzeń rytmu okołodobowego o udokumentowanej skuteczności  przy zachowaniu wysokiego profilu bezpieczeństwa jest melatonina.

Melatonia w leczeniu problemów ze snem

Melatonina to organiczny związek chemiczny będący pochodną tryptofanu, syntetyzowany głównie w szyszynce. Hormon ten odgrywa ważną rolę w regulacji godzin snu i czuwania w ciągu doby. Obecnie melatonina, będąca syntetycznie produkowanym odpowiednikiem naturalnego hormonu, dostępna jest w aptekach w postaci tabletek w dawkach 1 mg, 3 mg, 5 mg. Lek stosowany jest wspomagająco w zaburzeniach snu związanych z zaburzeniami rytmu snu i czuwania (na przykład w zaburzeniach snu związanych ze zmianą stref czasowych, lub w związku z pracą zmianową) oraz zaburzeniach rytmu dobowego snu i czuwania u pacjentów niewidomych.

Wykazano, że melatonina ułatwia zasypianie, zmniejsza liczbę przebudzeń w nocy, pomaga w ponownym zasypianiu oraz poprawia jakość snu. Dzięki swemu centralnemu oddziaływaniu melatonina odbudowuje zdrowy i fizjologiczny przebieg snu. Melatonina nie jest środkiem nasennym, ale naturalną substancją przywracającą  naturalny sen dobrej jakości z odpowiednimi cyklami i fazami. Dzieje się tak, ponieważ melatonina wykazuje dwa główne kierunki działania w przywracaniu zdrowego snu. Pierwszy kierunek to bezpośredni efekt nasenny będący wynikiem interakcji z ośrodkowym układem GABA-ergicznym. Drugi kierunek działania melatoniny to tzw. działanie chronobiologiczne, czyli dostosowanie zmian w zakresie rytmu snu i czuwania naszego organizmu  do zmian oświetlenia i długości trwania dnia i nocy.

Dawkowanie melatoniny

Opublikowano wiele prac, w których wykazano skuteczność terapeutyczną melatoniny u osób z zaburzeniami snu. Najczęściej stosowane dawki wahały się w przedziale od 1 mg do 5 mg.
Działanie leku obserwuje się stopniowo, nierzadko po upływie dwóch tygodni od przyjmowania leku. Przykład dawkowania melatoniny w zaburzeniach snu spowodowanych stresem i niedoborem naturalnego światła oraz w zaburzeniach snu u osób starszych przedstawiono odpowiednio w tabeli 1. i tabeli 2.

Podsumowanie

Bezsenność może być przyczyną poważnych konsekwencji zdrowotnych, których nie wolno bagatelizować. Objawia się ona najczęściej zaburzeniami koncentracji, zanikiem pamięci, nadmiernym pobudzeniem lub ogólnym osłabieniem organizmu i zaburzeniami żołądkowo-jelitowymi. W piśmiennictwie podaje się, że zbyt mała ilość snu prowadzi do nadwagi, cukrzycy, depresji czy chorób nowotworowych. Bezsenność może być również objawem wielu chorób, takich jak: choroba serca, choroba płuc, choroba wrzodowa.

Nieefektywny sen należy do jednych z najczęstszych zaburzeń zdrowotnych w populacji osób dorosłych. Badania epidemiologiczne prowadzone od wielu lat potwierdzają istnienie poważnego problemu bezsenności wśród Polaków. Należy zatem zwrócić szczególną uwagę, aby problem ten był lepiej diagnozowany i leczony, szacuje się, że aktualnie leczy się jedynie ok. 10 proc. chorych. Lekiem pierwszego wyboru, który można zaproponować pacjentowi w farmakoterapii bezsenności jest melatonina, która nie powoduje uzależnień i z pewnością da dobre efekty leczenia bezsenności. Ważne jest regularne jej stosowanie i wytłumaczenie pacjentom mechanizmu działania, aby zrozumieli, że nie chodzi o to żeby spać, ale żeby sen przyniósł oczekiwane działanie regenerujące, czyli był zdrowy i naturalny.

Piśmiennictwo

1.    Szelenberger W. Bezsenność. Wyd. II. Via Medica, Gdańsk 2007.
2.    Ohayon M. Epidemiological study on insomnia in the general population. Sleep 1996, 19: S7-S15.
3.    Szelenberger W., Skalski M. Epidemiologia zaburzeń snu w Polsce. Doniesienie wstępne. W: Nowicki Z., Szelenberger W. red. Zaburzenia snu. Diagnostyka i leczenie, wybrane zagadnienia. Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków. 1999, 5 -64.
4.    Kiejna A., Wojtyniak B., Rabczenko D., Szewczuk-Boguslawska M., Trypka E., Lupinski P. Frame of mind among Polish population in research carried out by the Central Statistical Office: initialanalysis. Psychiatr. Pol. 2000, 34 (1): 21–34.
5.    Sieradzki A.S., Kiejna A., Rymaszewska J. Epidemiologia zaburzeń snu w Polsce i na świecie – przegląd piśmiennictwa. Sen 2002, 1: 33–38.
6.    Costa e Silva J.A., Chase M., Sartorius N., Roth T. Special Report from a symposium held by the World Health Organization and the World Federation of Sleep Research Societies: An overview of insomnias and related disorders – recognition, epidemiology, and rational management. Sleep 1996, 19: 412–416.
7.    American Academy of Sleep Medicine. The International Classification of Sleep Disorders, Diagnostic and Coding Manual. Wyd. 2. American Academy of Sleep Medicine, Westchester 2005.
8.    Diagnostyka autonomicznego układu nerwowego i zaburzeń snu Johanes Jorg, red. wyd. pol. Ryszard Podemski, 2006, Urban & Partner.
9.    Szelenberger W., Niemcewicz S., Skalski M. Bezsenność: aktualny stan wiedzy. W: Szelenberger W. red. Bezsenność. Fundacja Wspierania Rozwoju Kliniki Psychiatrycznej Akademii Medycznej w Warszawie, Warszawa 2000, 7–64.
10.    Bezsenność i inne zaburzenia snu Prusinski Antoni, 2007, PZWL – Wydawnictwo Lekarskie
11.    ABC… zaburzeń snu red. Colin M. Shapiro, 1998, Astrum.