Nadwaga czy otyłość

Jak farmaceuta może pomóc pacjentom, których dotyczy nadwaga czy otyłość? Na co powinien zwrócić szczególną uwagę?

W ostatnich latach znacząco wzrósł odsetek osób cierpiących z powodu nadwagi lub otyłości, które uważane są za choroby cywilizacyjne. Występują zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się. Dane statystyczne wskazują, że obecnie już co drugi Polak boryka się z problemem nadwagi lub otyłości.

Przyczyny i skutki

Za taki stan rzeczy odpowiedzialne są niewątpliwie zmiany socjoekonomiczne, które zaszły w polskim społeczeństwie w ciągu ostatnich 20 lat. Siedzący tryb życia i złe nawyki żywieniowe (brak czasu na przygotowywanie oraz spożywanie zdrowych i pełnowartościowych posiłków) w większości przypadków są przyczyną występowania nadwagi i otyłości pierwotnej. Ich powstawanie warunkują czynniki środowiskowe oraz genetyczne. Badania wykazują, że ryzyko wystąpienia otyłości u dziecka mającego jednego otyłego rodzica wynosi 40 proc. i wzrasta dwukrotnie w przypadku otyłości obojga rodziców.

WHO (World Health Organisation) definiuje nadwagę i otyłość jako patologiczną lub nadmierną akumulację tkanki tłuszczowej. To z kolei jest istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju cukrzycy, chorób układu sercowo-naczyniowego lub niektórych postaci nowotworów. Nadmierna podaż kalorii i ograniczony wysiłek fizyczny powodują przepełnienie i namnożenie komórek tłuszczowych – adipocytów. Tkanka tłuszczowa ma aktywność hormonalną, która objawia się syntezą adipokin, czyli hormonów odpowiedzialnych za kontrolę m.in. ciśnienia tętniczego krwi, układu krzepnięcia i łaknienia. U osób otyłych dochodzi do zaburzenia tego procesu i wystąpienia objawów związanych z zespołem metabolicznym, który często poprzedza rozwój m.in. miażdżycy i cukrzycy typu 2.

Jak rozpoznać?

Nietrudno już „na oko” stwierdzić, że pacjent ma problem z utrzymaniem odpowiedniej masy ciała. U mężczyzn najczęściej obserwuje się centralne nagromadzenie tkanki tłuszczowej, natomiast u kobiet – w okolicy pośladkowo-udowej.

Istnieją współczynniki i parametry, na podstawie których można precyzyjnie określić, czy pacjent ma nadwagę lub jest otyły, i z jakim typem nadwagi/ otyłości się boryka. W tym celu należy wykonać kilka pomiarów antropometrycznych. Jednym z podstawowych wskaźników jest BMI (ang. body mass index). Aby go obliczyć, należy podzielić masę ciała pacjenta (w kilogramach) przez kwadrat wzrostu (w metrach). Tabela 1. pod tekstem przedstawi wartości parametru BMI oraz ich interpretację.

Wyróżnia się otyłość typu męskiego (androidalny) i kobiecego (gynoidalnego). Pierwsza z nich, tzw. otyłość brzuszna, zdecydowanie częściej powoduje rozwój zespołu metabolicznego. Wskaźnikiem pozwalającym stwierdzić, który typ występuje u pacjenta, jest stosunek obwodu talia/biodra (tzw. współczynnik WHR, ang. waist/ hip ratio). W tabeli 2 (również pod tekstem) podano klasyfikację typów otyłości na podstawie jego wartości.

Parametrem, który pozwala na stwierdzenie, czy u danego pacjenta doszło już do rozwoju otyłości typu brzusznego, jest obwód talii, czyli tzw. obwód paskowy. Wartości klasyfikacyjne przedstawiono w tabeli 3.

Co może zaproponować farmaceuta?

Podstawowym działaniem, które pacjent powinien podjąć w celu redukcji nagromadzonej tkanki tłuszczowej, jest racjonalne odżywianie i wdrożenie umiarkowanego wysiłku fizycznego, który powinien być dostosowany do wieku i stanu zdrowia. Zmniejszenie kaloryczności spożywanych posiłków jest podstawą leczenia dietetycznego, przy czym zapotrzebowanie kaloryczne powinno być określone w oparciu o podstawową przemianę materii (ang. basal metabolic rate) zależną od masy ciała, wzrostu i wieku. W przypadku nadwagi zaleca się stosowanie diety niskokalorycznej (≤ 1400 kcal dziennie). W przypadku otyłości, po konsultacji z lekarzem, zaleca się wdrożenie diety bardzo niskokalorycznej, tzw. VLCD (ang. very low calorie diet), która dostarcza około 800 kcal na dobę. Najistotniejsze jest regularne przyjmowanie czterech do sześciu niewielkich posiłków dziennie. Powinny one składać się głównie z produktów nisko energetycznych, czyli warzyw oraz pełnowartościowego białka (chude mięso, ryby i chudy twaróg).

Przy znacznym ograniczeniu kaloryczności posiłków dostarczenie organizmowi wszystkich niezbędnych składników odżywczych może okazać się bardzo trudne. Warto więc zaproponować pacjentowi preparaty zawierające kompleks witamin, minerałów i substancji odżywczych, które mogą zastąpić pełnowartościowy posiłek. Występują one w postaci gotowych i łatwych do przyrządzenia koktajli i zup. „Posiłki OTC” mogą być stosowane jako substytut jednego, dwóch lub trzech tradycyjnych, niskokalorycznych dań. VLCD można też stosować w postaci restrykcyjnej, czyli opierając się wyłącznie na gotowych posiłkach.

Pacjenci powinni mieć świadomość, że wdrażają dietę niskokaloryczną przede wszystkim w celu spalenia zgromadzonej tkanki tłuszczowej oraz wykształcenia nowych nawyków żywieniowych, które pozwolą im uniknąć powrotu do wyjściowej masy ciała.

Farmaceuta powinien również przypominać pacjentom, że w czasie stosowania diety odchudzającej zawsze powinni zwiększyć wysiłek fizyczny i odpowiednio nawadniać organizm (2-2,5 l wody na dobę).