ostre zapalenie zatok
fot. fotolia

Ostre zapalenie zatok

Ostre zapalenie zatok przynosowych (OZZP) to choroba dotykająca wielu pacjentów zgłaszających się po poradę do apteki. Rola farmaceuty powinna polegać na wstępnym rozpoznaniu choroby, dobraniu odpowiedniego leczenia objawowego, a w razie potrzeby wskazaniu konieczności konsultacji lekarskiej, aby uniknąć powikłań.

Zatoki przynosowe to parzyste, leżące po obu stronach jam nosa, przestrzenie powietrzne. Wyróżniamy zatoki: szczękowe, czołowe, klinowe i sitowe. Wnętrze zatok wysłane jest błoną śluzową, będącą przedłużeniem błony śluzowej nosa. Środowisko zatok nie jest jałowe. W warunkach fizjologicznych znajdujące się tu liczne komórki kubkowe produkują wydzielinę śluzową, która dzięki transportowi śluzowo-rzęskowemu usuwana jest przez naturalne ujścia zatok znajdujące się w kompleksie ujściowo-przewodowym. Jeśli dojdzie do upośledzenia tych mechanizmów, wydzielina zalega w zatokach, rozwija się proces zapalny. Określa się go mianem rhinosinusitis, ponieważ stan zapalny zawsze dotyczy zarówno jam nosa, jak i zatok przynosowych (choć z różnym nasileniem). Zatem katar w każdym przypadku oznacza infekcję zarówno jam nosa, jak i zatok przynosowych, a nie tylko zakażenie błony śluzowej nosa. Niestety pacjenci nadal inaczej traktują katar i przeziębienie niż zapalenie zatok przynosowych, które postrzegają jako zupełnie inna jednostkę chorobowa, dlatego olbrzymia rola farmaceuty w edukacji pacjentów.

Czym jest ostre zapalenie zatok?

Aktualną klasyfikację oraz sposób postępowania w stanach zapalnych zatok określa dokument EPOS 2012 (European Position Paper on Rhinosinusitis and Nasal Polyps), którego autorzy poddali analizie dotychczasowe sposoby leczenia pod kątem ich skuteczności i bezpieczeństwa. Według EPOS 2012 ostre zapalenie zatok rozpoczyna nagłe pojawienie się dwóch lub więcej objawów: niedrożność nosa lub wydzielina z nosa (wyciek z nosa/zaciek po tylnej ścianie gardła) oraz ból i uczucie rozpierania twarzy lub utrata bądź upośledzenie węchu. Objawy te utrzymują się maksymalnie do 12 tygodni. Diagnoza opiera się na wywiadzie i rynoskopii przedniej, nie wykonuje się badań obrazowych. Jedynie w przypadku bardzo ciężkiego przebiegu choroby, u pacjentów z obniżoną odpornością lub przy wystąpieniu powikłań zleca się tomografię komputerową. Obecnie badanie RTG nie ma już wartości diagnostycznej dla lekarza, dlatego zdjęcie rentgenowskie nie znalazło się w wytycznych EPOS 2012.

Klasyfikacja ostrego zapalenia zatok przynosowych oparta jest o czynnik etiologiczny wywołujący chorobę oraz czas jej trwania. Ostre wirusowe zapalenie zatok przynosowych i nosa (zwane popularnie przeziębieniem) to nieżyt nosa utrzymujący się do 10 dni. Jeżeli objawy trwają powyżej 10 dni (ale maksymalnie 12 tygodni) lub po 5 dniach choroby nasilają się, mówimy o powirusowym zapaleniu zatok przynosowych i nosa. Jeżeli natomiast u pacjenta występują co najmniej trzy objawy z wymienionych: podbarwiona wydzielina z nosa, silny miejscowy ból, podwyższona temperatura ciała, podwyższone OB/CRP, pogorszenie po początkowej, łagodnej fazie choroby (tzw. „nawrót dolegliwości”) diagnozuje się ostre bakteryjne zapalenie zatok przynosowych i nosa.

Jak leczyć ostre zapalenie zatok?

Autorzy dokumentu EPOS 2012 przygotowali bardzo dokładny schemat postępowania w przypadku ostrego zapalenia zatok przynosowych.

Jeżeli zdiagnozowano ostre zapalenie zatok przynosowych, zwane też przeziębieniem, pacjentowi proponujemy leczenie objawowe: leki przeciwbólowe, przeciwobrzękowe, płukanie jam nosa roztworem soli fizjologicznej, leki ziołowe. Brak poprawy po 10 dniach powinien skutkować wizytą u lekarza i włączeniem do kuracji glikokortykosteroidów (GSK) donosowych i leczenie przez 7-14 dni, a jeśli i to nie przyniesie poprawy należy rozważyć skierowanie pacjenta do specjalisty laryngologa.

Gdy zdiagnozowano powirusowe ostre zapalenie zatok przynosowych należy obok leczenia objawowego i fitoterapii zastosować kurację glikokortykosteroidem donosowym, a przy braku poprawy po 14 dniach, rozważyć konsultację laryngologiczną.

Stwierdzenie bakteryjnego ostrego zapalenia zatok przynosowych wymaga zawsze konsultacji lekarskiej. Co ciekawe, nawet rozpoznanie zakażenia bakteryjnego nie zmusza lekarza do obowiązkowego podania antybiotyku, a wytyczne sugerują jedynie rozważenie zastosowania antybiotykoterapii. Niezależnie od decyzji lekarza w sprawie antybiotyku, zawsze rekomendowana jest terapia w połączeniu z donosowym glikokortykosteroidem i leczeniem objawowym. Zwykle leczenie trwa 7-14 dni. Jeżeli jednak po 48 godzinach nie ma poprawy można rozważać zmianę antybiotyku oraz skierowanie do specjalisty.

Zawsze pilnej konsultacji lekarskiej i poszerzonej diagnostyki (z wykonaniem badań obrazowych) wymagają pacjenci, u których występuje obrzęk i zaczerwienienie powiek, przemieszczenie gałki ocznej, pogorszenie ostrości widzenia, podwójne widzenie, zaburzenie ruchomości gałki ocznej, silny jedno- lub dwustronny ból głowy w okolicy czołowej, obrzęk tkanek miękkich okolicy czołowej oraz objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub ogniskowe objawy neurologiczne.

Proponując pacjentowi leczenie należy zawsze obok ustalenia objawów i czasu ich trwania wziąć pod uwagę współistniejące choroby, przyjmowane przez pacjenta preparaty, czy nadwrażliwość na leki. Preparaty należy dobierać indywidualnie. Nie należy stosować preparatów złożonych ze składnikami likwidującymi objawy, które u danego pacjenta nie występują. Zgodnie z zaleceniami, nie ma wystarczających danych, potwierdzających skuteczność mukolityków, a leki przeciwhistaminowe podaje się tylko w przypadku, kiedy podłoże alergiczne jest istotną komponentą stanu zapalnego.

Leki przeciwbólowe

Pacjentom uskarżającym się na ból można zaproponować preparaty zawierające ibuprofen lub kwas acetylosalicylowy, które dodatkowo wykazują korzystne w przypadku ostrego zapalenia zatok działanie przeciwzapalne. Jednak jeżeli pacjent choruje na astmę czy chorobę wrzodową, bezpieczniejszy będzie paracetamol. Przeciwwskazaniem dla niego jest jedynie ciężka niewydolność wątroby i nerek. Należy uwrażliwić pacjenta, że pod różnymi nazwami handlowymi leków kryją się zwykle te same substancje lecznicze, a ich jednoczesne przyjmowanie może skutkować przedawkowaniem. Dotyczy to zarówno leków prostych, jak i chętnie stosowanych przez pacjentów preparatów wieloskładnikowych.

Leki przeciwobrzękowe

Uczucie zatkanego nosa oraz nadmierną wydzielinę zmniejszą preparaty zawierające sympatykomimetyki, które zwężają naczynia krwionośne błony śluzowej nosa, zmniejszają przekrwienie, ułatwiają odpływ wydzieliny z zatok przynosowych, a w efekcie ułatwiają oddychanie. Preparaty mogą być stosowane donosowo (zawierają ksylometazolinę, oksymetazolinę czy nafazolinę) lub doustnie (preparaty z pseudoefedryną).

Preparaty do jam nosa nie powinny być stosowane u pacjentów z suchym zapaleniem błony śluzowej nosa i jaskrą. Obowiązkowo należy poinformować pacjenta, by przyjmował leki z tej grupy przez okres 3-5 dni, nie dłużej niż 7 dni. Przedłużenie okresu stosowania może skutkować polekowym zapaleniem błony śluzowej nosa i utrzymującym się nieżytem nosa. Warto stosować preparaty w postaci żeli i sprayów, które działają na większą powierzchnię błony śluzowej, dłużej utrzymują się w miejscu aplikacji i nie spływają do gardła, a także te, które w swoim składzie mają działające regenerująco i nawilżająco kwas hialuronowy i dekspantenol.

Często składnikiem preparatów złożonych jest pseudoefedryna. Nie powinna być ona stosowana w przypadku nadciśnienia tętniczego i choroby wieńcowej. Jeżeli pacjent jest dodatkowo alergikiem i występuje u niego katar o takim podłożu, warto zaproponować połączenie pseudoefedryny z działającą przeciwhistaminowo cetyryzyną lub tiprolidyną. Korzystne jest też połączenie pseudoefedryny z ibuprofenem. Pseudoeferdyna to idealna substancja poprawiająca komfort życia pacjenta dzięki szybkiemu obkurczeniu i wysuszeniu bony śluzowej. Niestety jest to leczenie typowo objawowe, które nie zwalczy przyczyny infekcji.

Roztwory soli fizjologicznej

Według zaleceń płukanie nosa roztworem soli fizjologicznej jest niezwykle korzystne w przebiegu ostrego zapalenia zatok. Pozwala na odetkanie, oczyszczenie i nawilżenie nosa. Można proponować pacjentom nebulizację roztworem 0,9 % NaCl lub zastosowanie roztworów soli morskiej. Wprawdzie badania nie wykazały istotnej przewagi roztworów hipertonicznych nad izotonicznymi, jednak w subiektywnej ocenie pacjentów preparaty hipertoniczne zwykle lepiej odtykają nos, ale jednocześnie mogą powodować dyskomfort przy podaniu (pieczenie, uczucie „kręcenia w nosie”). Preparaty można stosować wielokrotnie w ciągu dnia.

Fitoterapia

Preparaty roślinne, zgodnie z EPOS 2012, są skutecznym elementem terapii wszystkich postaci ostrego zapalenia zatok przynosowych. Leki pochodzenia naturalnego są nowością w wytycznych EPOS 2012. Autorzy rekomendacji dodali fitoterapię do schematu leczenia OZZP od pierwszych dni infekcji przy aktualizacji poprzednich wskazówek EPOS 2007. Trzeba jednak zwrócić uwagę, aby był to produkt o statusie leku OTC, który ma udowodnioną skuteczność i bezpieczeństwo. Rekomendacje wspominają o fitoterapii, a nie o suplementacji i uzupełnieniu diety, dlatego tak ważny jest status preparatu pochodzenia naturalnego jako produkt leczniczy. Zazwyczaj są to leki złożone, specjalnie skomponowane zestawy surowców roślinnych, które wykazują kompleksowe działanie: przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwzapalne, rozrzedzające wydzielinę, odtykające nos. Dostępne są w formie tabletek, kropli czy syropów. Zawierają zazwyczaj, w różnych kombinacjach: bez czarny (działa napotnie, przeciwzapalnie i przeciwwirusowo), kwiat pierwiosnka (rozrzedza śluz produkowany w drogach oddechowych, działa wykrztuśnie), ziele tymianku (działanie wykrztuśne i dezynfekujące), ziele werbeny (wykazuje działanie przeciwzapalne, ściągające i bakteriobójcze), ziele szczawiu (hamuje rozwój drobnoustrojów, zmniejsza stan zapalny), koszyczek rumianku (działanie przeciwzapalne i odkażające), korzeń łopianu (hamuje rozwój bakterii, działa przeciwzapalnie), korzeń goryczki (działa immunostymulująco), dojrzałe owoce aronii (działają przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo i przeciwalergicznie).

Warto również przypomnieć pacjentom o aromaterapii. Odpowiednio dobrane olejki lub ich kompozycje pomagają w rozrzedzeniu wydzieliny, działają przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo. Warto wykonywać inhalacje parowe, kąpiele lub stosować kominki aromaterapeutyczne. W leczeniu ostrego zapalenia zatok przynosowych stosuje się olejki: anyżowy, sosnowy, tymiankowy, eukaliptusowy, z drzewa herbacianego.

Glikokortykosteroidy i antybiotyki

Przy dłużej utrzymujących się objawach stosowane są glikokortykosteroidy donosowe (np. mometazon, budesonid czy flukikazon) lub w cięższej postaci – doustnie (prednizon, hydrokortyzon, metyloprednizolon, betametazon) w połączeniu z antybiotykoterapią.

W przypadku zdiagnozowania ostrego bakteryjnego zapalenia zatok trzeba rozważyć antybiotykoterapię. Lekiem pierwszego rzutu jest amoksycylina, także w połączeniu z kwasem klawulanowym. W przypadku nadwrażliwości na penicyliny podaje się cefuroksym, klarytromycynę lub azytromycynę. Warto uwrażliwić pacjenta, by przyjął antybiotyk w całej zaleconej ilości, nawet jeżeli objawy ustąpią wcześniej. Konieczne jest zachowanie odpowiednich odległości czasowych między kolejnymi dawkami oraz stosowanie probiotyków.

Dorośli chorują na ostre zapalenie zatok przynosowych średnio 2-3 razy w roku, ale w przypadku dzieci 8 do 10 infekcji górnych dróg oddechowych jest normą. Niemniej nie należy lekceważyć żadnych objawów, w razie potrzeby wskazać pacjentowi konieczność konsultacji lekarskiej. Powikłania bowiem mogą być bardzo groźne (m.in. zapalenie w obrębie oczodołu, zapalenie szpiku – kości czaszki i szczęki, ropień mózgu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych).

Ostre zapalenie nosa i zatok przynosowych u dorosłych – schemat postępowania dla lekarzy podstawowej opieki medycznej

ostre zapalenie zatok

ostre zapalenie zatok

Bibliografia

1. Fokkens WJ i wsp.: „Europejskie wytyczne na temat zapalenia nosa i zatok przynosowych oraz polipów nosa – EPOS 2012”; Otolaryngologia 2012, 12(2): 60-71
2. Pachecka M., Pachecka R., Pławińska A.: „Zastosowanie substancji pochodzenia naturalnego w leczeniu zapalenia zatok przynosowych w świetle Europejskich wytycznych na temat zapalenia zatok przynosowych i polipów nosa- EPOS 2012”; Pediatr. Med. Rodz. 2014, 10 (4), 427-439
3. Szyfter W., Leszczyńska M., Dąbrowski P., Karlik M: „Zapalenie zatok przynosowych – diagnostyka i leczenie”; Przew. Lek. 2003,6, 9, 10-17
4. Kukwa W., Jeżewska E., Ścińska A., Kukwa A., Żulewska N.: „Ostre i przewlekłe zapalenie zatok – leczenie”; Przew. Lek. 2006; 2: 26-35
5. Kościelna M.: „Czy leczysz ostre zapalenie zatok zgodnie z zasadami EBM?” http://www.mp.pl/otolaryngologia/nos_i_zatoki/show.html?id=116669
6. Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B, Niedoworek J.: „Fitoterapia i leki roślinne” PZWL 2007, wyd. I

Podobne wiadomości

Nie ma możliwości dodania komentarza