preparaty immunostymulujace
fot. fotolia

Preparaty immunostymulujące

Organizm człowieka jest wyposażony w różne mechanizmy chroniące go przed inwazją ze strony czynników chorobotwórczych. Zdarza się jednak, że patogen przełamie tę pierwszą linię obrony. Wówczas do walki z nim stają wyspecjalizowane komórki układu immunologicznego.

Podstawową zdolnością układu immunologicznego jest odróżnianie elementów własnego organizmu od elementów obcych. Jest to możliwe dzięki obecności na powierzchni każdej komórki makrocząsteczek charakterystycznych dla danego osobnika i tym samym stanowiących o jego biochemicznej niepowtarzalności. Funkcjonowanie układu immunologicznego warunkuje tzw. odporność organizmu. Wyróżniamy odporność nieswoistą, którą rozumiemy jako wrodzone zdolności pewnych komórek do fagocytozy, oraz odporność swoistą, którą nabywamy wskutek kontaktów z patogenami; manifestuje się ona przede wszystkim poprzez produkcję przeciwciał.

Za naszą odporność nieswoistą odpowiedzialne są przede wszystkim neutrofile (granulocyty obojętnochłonne) oraz makrofagi. Neutrofile po strawieniu około 20 komórek bakteryjnych tracą zdolność do fagocytozy i giną. Makrofagi, zanim utracą swe właściwości żerne, mogą strawić do 100 komórek bakteryjnych.

Za odporność swoistą odpowiedzialne są głównie limfocyty. Wśród limfocytów wyróżniamy komórki T, warunkujące odporność komórkową i komórki B, warunkujące odporność humoralną (związaną z produkcją przeciwciał). To właśnie limfocyty identyfikują antygen, zapoczątkowując kaskadę reakcji immunologicznych wymierzonych wybiórczo w konkretną cząstkę rozpoznaną przez limfocyt jako obcą. Aby jednak owa identyfikacja mogła mieć miejsce, antygen musi zostać najpierw „zaprezentowany” na powierzchni makrofaga. Te „prezentowane” antygeny są więc niczym innym jak pozostałością po makrofagalnej fagocytozie. Dzięki precyzyjnej identyfikacji antygenu, tworzone przez limfocyty B przeciwciała są z nim komplementarne, a cała reakcja wysoce swoista. Samo przeciwciało nie niszczy jeszcze patogenów w sposób bezpośredni. Łączy się ono z antygenem i tworzy kompleks antygen-przeciwciało, znakując niejako obcą komórkę i tym samym skazując ją na bezpośrednie zniszczenie przez inne, wyspecjalizowane struktury. Kompleks antygen-przeciwciało aktywuje układ białek dopełniacza. Mianem tym określamy kilkadziesiąt białek osocza, normalnie nieaktywnych, które aktywowane niszczą patogeny głównie na drodze lizy.

Układ odpornościowy potrzebuje jednak wsparcia. Odpowiedzią na tę potrzebę są substancje o zdolnościach immunostymulujących.

Preparaty immunostymulujące – znaczenie

Szacuje się, że każdy człowiek w ciągu swojego życia zmaga się z infekcjami górnych i dolnych dróg oddechowych przez około dwa lata.

Szczególnie narażony na infekcje jest organizm dziecka. Pełną dojrzałość układ immunologiczny osiąga bowiem dopiero około 10. roku życia. Wcześniej układ immunologiczny, nie będąc w pełni wykształconym, nie stanowi dość skutecznej bariery dla patogenów. Dziecko jest dodatkowo narażone na infekcje ze względów środowiskowych – uczęszczanie do żłobków, przedszkoli, itp. Za główną przyczynę ostrych infekcji układu oddechowego uważa się wirusy. Infekcje te są jednak często mylnie diagnozowane jako zakażenia bakteryjne i bezzasadnie leczone antybiotykami, co także osłabia zdolności obronne młodego organizmu. Przyczyn stanów zapalnych dróg oddechowych można się również doszukiwać w postępującym zanieczyszczeniu powietrza oraz w biernym wdychaniu dymu papierosowego. Wiele czynników może prowokować stany zapalne dróg oddechowych i sprzyjać ich nawrotom. Problem okazuje się być jeszcze poważniejszy, gdy spojrzymy na niego przez pryzmat powikłań przewlekle utrzymujących się i nawracających stanów zapalnych dróg oddechowych, wśród których najpoważniejszym jest rozwój astmy oskrzelowej.

Większość preparatów immunostymulujących dostępnych jest w aptece bez recepty. Pacjenci nie mają zbyt wielkiej wiedzy na ten temat, często kierują się znanymi mitami. Jednym z nich jest powszechne przeświadczenie o immunostymulującym działaniu witaminy C. Tymczasem dane zebrane z badań klinicznych przeprowadzonych w ostatnich latach poddają w wątpliwość jakikolwiek wpływ witaminy C na funkcjonowanie układu odpornościowego. Niespójne są również dane weryfikujące kliniczną skuteczność pranobeksu inozyny w profilaktyce zakażeń układu oddechowego. Warto więc spojrzeć na preparaty immunostymulujące przez pryzmat aktualnych danych. Oto charakterystyka kilku, wybranych preparatów, których skuteczność została zweryfikowana w licznych badaniach klinicznych.

Aloes drzewiasty

Aloes drzewiasty (Aloe arborescens) jest jednym z 360 znanych gatunków aloesów. W warunkach naturalnych występuje w Afryce Południowej i Wschodniej, a także w Ameryce Środkowej i w Indiach. W Polsce pozyskiwany jest z uprawy szklarniowej. W odróżnieniu od innego znanego przedstawiciela swojego rodzaju – aloesu prawdziwego (Aloe vera) – aloes drzewiasty nie jest bogaty w antrachinony (co czyni go zarazem nieprzydatnym w leczeniu zaparć), zawiera za to substancje o działaniu immunostymulującym. W lecznictwie stosuje się wodny wyciąg z liści, pozyskiwanych z 3-letnich roślin.

Działanie immunostymulujące aloesu drzewiastego przypisuje się przede wszystkim lektynom P-2 i S-1. Związki te, zaliczane ze względu na budowę chemiczną do glikoprotein, zdolne są do aktywowania układu białek dopełniacza i stymulowania podziałów mitotycznych limfocytów B. Immunostymulujące działanie lektyn zdają się również wspomagać obecne w liściach aloesu drzewiastego niektóre związki o budowie polisacharydowej. W badaniach in vitro stwierdzano podwyższoną aktywność chemokinetyczną limfocytów śledzionowych, jak również podwyższoną aktywność metaboliczną granulocytów i wzrost produkcji przeciwciał pod wpływem wodnego wyciągu z liści aloesu drzewiastego.

Skuteczność preparatu weryfikowano również w badaniach klinicznych. Badania te wskazywały na wpływ wodnego wyciągu z liści aloesu drzewiastego na obniżenie aktywności cytokin prozapalnych oraz na pomoc w odbudowaniu populacji limfocytów do stanu sprzed infekcji. Ponadto stwierdzano mniejszą częstotliwość nawrotów zapalenia oskrzeli u pacjentów przyjmujących w ramach terapii wyciąg z liści aloesu drzewiastego. Ostatnie badania kliniczne wskazują także na zdolność preparatu do hamowania replikacji rinowirusa typu 14 w zainfekowanych wcześniej komórkach. Jest to o tyle istotne, iż uważa się, że rinowirusy odpowiadają nawet za 80 proc. wszystkich wirusowych infekcji dróg oddechowych. Aktywność przeciwwirusowa wodnego wyciągu z liści aloesu drzewiastego okazywała się być nawet wyższa niż klasycznego leku przeciwwirusowego – rybawiryny.

Wśród tych wszystkich doniesień nie da się jednak nie zauważyć, iż lecznicze właściwości aloesu drzewiastego nie zostały jeszcze uznane przez Europejskie Naukowe Stowarzyszenie Fitoterapii (ESCOP). Być może w obliczu tego faktu należy ocenić jako wciąż zbyt skromną liczbę badań weryfikujących immunostymulujące działanie tej rośliny.

Z uwagi na ryzyko rozregulowania funkcjonowania układu odpornościowego, a nawet aktywowania procesów autoimmunologicznych, kuracja jakimikolwiek preparatami immunostymulującymi nie powinna być permanentna. Bezpieczeństwo stosowania wodnego wyciągu z liści aloesu drzewiastego potwierdzono dla 14-dniowych kuracji przedzielonych okresami 14-dniowego odstawienia preparatu. Jak do tej pory nie stwierdzono działań niepożądanych przyjmowania preparatów aloesu drzewiastego. Tym niemniej żelazną zasadą warunkującą bezpieczeństwo stosowania wszystkich preparatów immunostymulujących jest daleko posunięta czujność w ich stosowaniu u osób podejrzanych o schorzenia o charakterze autoimmunologicznym np. reumatoidalne zapalenie stawów, choroba Leśniowskiego-Crohna czy stwardnienie rozsiane. Preparatów tych ze względów oczywistych nie powinny również zażywać osoby, które przeszły zabieg transplantacji organów oraz osoby poddawane terapii immunosupresyjnej.

Dostępne na polskim rynku produkty zawierające wodny wyciąg z aloesu drzewiastego są zarejestrowane dla dzieci od 3. roku życia.

ß-glukan

Stosunkowo dobrze przebadaną i opisaną w literaturze naukowej substancją jest β-glukan. Mianem β-glukanów określamy różne związki chemiczne będące homopolimerami β-glukozy. Budowę większości z nich można schematycznie przedstawić w postaci łańcucha jednostek D-glukopiranozy połączonych ze sobą wiązaniem 1-3 glikozydowym, od którego miejscami odchodzą łańcuchy boczne połączone z głównym łańcuchem wiązaniem 1-6 glikozydowym (Ryc.1).

β-glukany wchodzą w skład ścian komórkowych, zarówno tak prostych organizmów jak niektóre drożdże, wodorosty czy grzyby strzępkowe z klasy Ascomycetes, jak i organizmów bardziej złożonych tj. niektórych grzyby z klasy Basidiomycetes. Są one również w ziarnach zbóż. Jednym z powszechniej wykorzystywanych do pozyskiwania β-glukanu surowców jest boczniak ostrygowaty (Pleurotus ostreatus), jadalny grzyb typowy dla kuchni azjatyckiej. Wśród innych surowców wymienić można drożdże Saccharomyces cerevisiae czy wodorosty z rodzaju Laminaria sp. β-glukany pozyskiwane z różnych surowców różnią się pomiędzy sobą aktywnością biologiczną. Mimo iż brak jednoznacznych dowodów potwierdzających tę tezę, istnieją pewne przesłanki wskazujące na zależność pomiędzy masą cząsteczkową β-glukanu, stopniem rozgałęzienia struktury jego cząsteczki czy rozpuszczalnością w wodzie, a właściwościami immunostymulującymi. β-glukany o wyższej masie cząsteczkowej i bardziej rozgałęzionej strukturze wykazują większe powinowactwo do swoistych receptorów, sugeruje się także, że β-glukany rozpuszczalne w wodzie daleko słabiej stymulują układ odpornościowy.

Trudno chyba o komórkę układu immunologicznego, która nie byłaby wyposażona w receptor dla β-glukanu. Receptory te odnajdujemy na powierzchni neutrofili, eozynofili, komórek NK (Natural Killers), monocytów, makrofagów, a nawet komórek mikrogleju. Receptory wiążące β-glukan należą do tzw. receptorów rozpoznających wzorce – w skrócie PRR (Pattern Recognition Receptor). Z receptorami PRR wiążą się różne ligandy, nie są to więc receptory swoiste dla β-glukanu. Spośród zidentyfikowanych na chwilę obecną receptorów wiążących β-glukan, szczególną rolę przypisuje się dektynie-1.

β-glukan oddziaływuje zasadniczo na nieswoiste mechanizmy immunologiczne, pobudzając podziały mitotyczne i aktywność metaboliczną komórek układu odpornościowego. U osób przyjmujących β-glukan odnotowywano chociażby wzrost stężenia we krwi komórek NK (odmiany limfocytów wykazujących naturalną zdolność do cytotoksyczności wobec patogenów) oraz wzmożenie proliferacji i aktywności komórek fagocytujących, w szczególności makrofagów. Efekty te obserwowano przede wszystkim w okresie, w którym zażywano preparat β-glukanu oraz do trzech miesięcy po jego odstawieniu. Później oddziaływanie preparatu na układ immunologiczny sukcesywnie słabło. U osób zażywających β-glukan obserwuje się też większą ilość uwalnianych do krwi cytokin, co mogłoby być dowodem na to, że substancja ta przyczynia się do usprawnienia komunikacji pomiędzy komórkami układu odpornościowego. β-glukan aktywuje ponadto komórki mikrogleju w centralnym układzie nerwowym. Komórki te biorą udział w odpowiedzi immunologicznej poprzez identyfikację i fagocytozę obcych antygenów w obrębie tkanki nerwowej. Zaobserwowano też zwiększoną aktywność komórek pnia szpiku kostnego pod wpływem β-glukanu. Są to komórki macierzyste krwinek, w tym również leukocytów tworzących układ immunologiczny.

W badaniach klinicznych wykazano zależność pomiędzy zażywaniem β-glukanu a znaczącą redukcją występowania infekcji, zarówno górnych, jak i dolnych dróg oddechowych. Zwrócono też uwagę na krótszy i łagodniejszy przebieg infekcji u osób zażywających β-glukan.

Preparaty zawierające β-glukan są dobrze tolerowane przez organizm. Podobnie jak w przypadku innych immunostymulantów, tak i w przypadku β-glukanu nie zaleca się przewlekłego stosowania preparatu, w obawie przed rozregulowaniem prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Trudno jednak wskazać granicę bezpiecznego okresu stosowania. Na uwagę zwraca bez wątpienia fakt bezpiecznego stosowania w badaniach klinicznych preparatów β-glukanu przez okres nawet do sześciu miesięcy. Badacze zwracają też uwagę na ryzyko związane ze zwiększoną produkcją tlenku azotu (NO) przez aktywowane β-glukanem makrofagi. Tlenek azotu z jednej strony indukuje kaskadę cytotoksycznych reakcji skierowanych przeciw patogenom, z drugiej jednak przyczynia się do wazodilatacji i spadku ciśnienia tętniczego. Co prawda, jak dotąd nie udokumentowano żadnego incydentu, będącego skutkiem wazodilatacyjnego działania NO produkowanego przez aktywowane β-glukanem makrofagi, tym niemniej ryzyko takiej sytuacji z teoretycznego punktu widzenia istnieje. Podobnie czysto hipotetyczna jest teza zakładająca interakcję farmakodynamiczną pomiędzy β-glukanem a substancjami o działaniu przeciwzapalnym. Badacze doszukują się tu antagonizmu, wskazując na fakt, iż β-glukan, stymulując odpowiedź immunologiczną, promuje zarazem reakcję zapalną będącą w końcu naturalnym mechanizmem obronnym organizmu. Oczywiście przytoczone przed chwilą hipotezy w równym co β-glukanu stopniu dotyczą wszystkich substancji o takim mechanizmie działania.

Wśród preparatów zawierających β-glukan nie ma leków. Przyczyn tej sytuacji należy jednak szukać przede wszystkim w niejednorodności związków zaliczanych do β-glukanów. Fakt, że za nazwą β-glukan nie stoi żaden konkretny chemiczny wzór, może skutecznie utrudniać preparatom β-glukanu wzniesienie się ponad status suplementu diety. Rozwiązaniem tego problemu może stać się zastąpienie pozyskiwania β-glukanu z naturalnych źródeł syntezą chemiczną pozwalającą otrzymywać w kontrolowanych warunkach związek chemiczny o ściśle określonym wzorze chemicznym i strukturze.

Dostępne na polskim rynku preparaty β-glukanu są zarejestrowane dla dzieci od 1. roku życia.

Alkoksyglicerole

Stosunkowo niewiele danych znajdziemy na temat alkoksygliceroli pozyskiwanych z oleju z wątroby rekina grenlandzkiego. Pod względem budowy chemicznej związki te są lipidami, zawierającymi w swoich cząsteczkach ugrupowanie eterowe. Największą aktywność biologiczną wśród alkoksygliceroli wykazują metoksypochodne. Pomimo doniesień o stymulacji procesów odpornościowych organizmu przez alkoksyglicerole trudno o badania kliniczne, które weryfikowałyby wpływ tych substancji na częstość zachorowań. Ponieważ zauważono, iż alkoksyglicerole gromadzą się w większych ilościach w komórkach nowotworowych, a badania z wykorzystaniem tych substancji koncentrują się na pacjencie onkologicznym, sprawdzając ich przydatność jako wsparcia dla radio- bądź chemioterapii.

W badaniach na zwierzętach stwierdzano zależność pomiędzy podawaniem alkoksygliceroli a wzrostem ilości i aktywności granulocytów we krwi. Ponadto silniejszą odpowiedź immunologiczną stwierdzano u szczurów, karmionych przez samice, którym w okresie laktacji podawano alkoksyglicerole. U samic tych odnotowywano wzrost wytwarzania przeciwciał typu IgM i IgG oraz wzrost liczby granulocytów.

Preparaty dostępne na polskim rynku są zarejestrowane dla dorosłych i młodzieży powyżej 12. roku życia. Producenci preparatów zawierających alkoksyglicerole zaznaczają, iż nie ma ograniczeń, jeśli chodzi o czas ich stosowania. Trudno pogodzić taką informację z powszechnym przeświadczeniem o potencjalnym ryzyku rozregulowania układu odpornościowego wskutek przewlekłego stosowania substancji immunostymulujących. Dla bezpieczeństwa terapii warto (tak jak i w przypadku innych immunostymulantów) trzymać się poznanego już schematu, w którym okresy zażywania leku przedzielone są okresami wolnymi się od jego podawania.

Jeżówka

Wyjątkowo długą tradycją w stosowaniu jako środek pobudzający układ odpornościowy cieszą się preparaty na bazie niektórych gatunków roślin z rodzaju jeżówek (Echinacea spp.). Ojczyzną tych roślin jest wschodnia część Ameryki Północnej. Badania kliniczne zdają się potwierdzać immunostymulujące właściwości następujących surowców pozyskiwanych z jeżówek: ziela i korzenia jeżówki purpurowej (Echinacea purpurea), korzenia jeżówki bladej (Echinacea pallida) oraz w mniejszym stopniu korzenia jeżówki wąskolistnej (Echinacea angustifolia). Właściwości wymienionych wcześniej surowców uznaje również Europejskie Naukowe Stowarzyszenie Fitoterapii (ESCOP).

Za działanie immunostymulujące jeżówek odpowiedzialne są przede wszystkim związki czynne z grupy polisacharydów i glikoprotein. Z kolei obecne w jeżówkach związki z grupy alkamidów wykazują działanie przeciwzapalne poprzez hamowanie aktywności enzymów – cyklooksygenazy i 5-lipooksygenazy. Preparaty jeżówek zasadniczo oddziałują na nieswoiste mechanizmy immunologiczne. Badania in vitro na ludzkich granulocytach oraz in vivo na makrofagach wątroby i śledziony wykazały, że preparaty na bazie jeżówek zwiększają aktywność fagocytarną tych komórek.

Z kolei w badaniach klinicznych weryfikowano wpływ podawania preparatów z jeżówek na częstotliwość zachorowań i przebieg infekcji dróg oddechowych. Wyniki prawie wszystkich badań klinicznych wskazują, że odpowiednio wczesny początek kuracji jeżówkami skraca czas trwania infekcji o 1/3-1/4. W świetle wyników tych badań optymalny czas podawania preparatów z jeżówek wynosi 7-10 dni. Sugeruje się także pozytywny efekt przyjęcia w pierwszym dniu terapii dawki dwu-, a nawet trzykrotnie większej niż podawanej w pozostałe dni kuracji.

Szczególną aktywność immunostymulującą wykazuje jeżówka purpurowa. W preparatach dostępnych na polskim rynku wykorzystuje się przede wszystkim jej sok wyciśnięty ze świeżego, kwitnącego ziela. W badaniach in vitro wykazano, że związki zawarte w soku ze świeżego ziela jeżówki purpurowej skutecznie utrudniają wniknięcie wirusów grypy i wirusów typu Herpex do izolowanych komórek zwierzęcych. W innym badaniu in vitro wykazano nasilenie procesów hemopoezy wśród komórek szpiku kostnego inkubowanych z liofilizatem soku z ziela jeżówki purpurowej. Tę zależność potwierdziły też badania in vivo na zwierzętach i ludziach, stwierdzające wzrost ilości krążących krwinek białych po doustnym podaniu preparatu. Z kolei badania kliniczne wskazują na redukcję częstości zachorowań na infekcje górnych dróg oddechowych, jak również na znaczące skrócenie okresu terapii (nawet do 50 proc.) u pacjentów, którym wraz z pojawieniem się pierwszych objawów przeziębienia zaczęto podawać preparat z ziela jeżówki purpurowej. Badania te wskazują również na większą aktywność związków świeżego ziela jeżówki purpurowej niż związków zawartych w korzeniu tej rośliny.

Preparaty na bazie jeżówek są dobrze tolerowane przez organizm. Ze względu na brak badań nie zaleca się ich stosowania u dzieci poniżej 12. roku życia. Nie odnotowano działań niepożądanych preparatów jeżówek na płód. Poza przeciwwskazaniami typowymi dla substancji immunostymulujących preparatów na bazie jeżówek nie powinny przyjmować osoby uczulone na rośliny z rodziny Asteraceae, do której należą jeżówki.

Szczepionki doustne

Osobną kategorię preparatów stosowanych w walce z nawracającymi infekcjami stanowią szczepionki doustne. Materiałem biologicznym wykorzystywanym w szczepionkach są zabite drobnoustroje z zachowanymi cząsteczkami antygenu niezbędnymi do wywołania odpowiedzi immunologicznej lub żywe patogeny poddane wcześniej procesowi odzjadliwiania (atenuacji). Niektóre szczepionki otrzymuje się także z toksyn produkowanych przez drobnoustroje chorobotwórcze. Działanie szczepionek oparte jest na zjawisku pamięci immunologicznej. Tym właśnie zjawiskiem tłumaczy się wzrost efektywności niszczenia patogenów w przypadku ich powtórnej inwazji. Za ten efekt odpowiedzialna jest specjalna linia limfocytów B, zwana komórkami pamięci. Komórki pamięci wydzielają niewielkie ilości przeciwciał jeszcze długo po ustąpieniu infekcji. Dzięki temu, gdy te same patogeny ponownie zaatakują organizm, przeciwciała są gotowe do podjęcia natychmiastowej obrony. Wtórna odpowiedź immunologiczna okazuje się być nie tylko szybsza, ale także i silniejsza od pierwotnej. Ilość antygenu potrzebna do jej wywołania jest o wiele mniejsza niż podczas pierwszego kontaktu organizmu z patogenem, organizm produkuje więcej przeciwciał, a ich poziom we krwi spada wolniej. Także powinowactwo tych przeciwciał do konkretnych antygenów jest wyższe aniżeli przeciwciał produkowanych w czasie pierwotnej odpowiedzi immunologicznej. Wszystko to czyni wtórną odpowiedź immunologiczną sprawniejszą i bardziej efektywną od odpowiedzi pierwotnej. Ten indukowany na drodze pamięci immunologicznej stan podwyższonej gotowości do obrony przed patogenem utrzymuje się przez wiele lat. Niemniej jednak zanika on z czasem, a to stwarza konieczność ponowienia szczepienia w celu zachowania podwyższonej odporności.

Na polskim rynku dostępne są szczepionki doustne stosowane w terapii nawracających zakażeń dróg oddechowych oraz szczepionki doustne stosowane w terapii nawracających zakażeń dróg moczowych. Skład tych pierwszych stanowi lizat tych bakterii chorobotwórczych, które są przyczyną większości bakteryjnych infekcji dróg oddechowych tj. Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes, Streptococcus viridans, Streptococcus pneumoniae, Klebsiella pneumoniae, Klebsiella ozaenae, Haemophilus influenzae Diplococcus pneumoniae czy Neisseria catarrhalis. Szczepionki stosowane w terapii nawracających zakażeń dróg moczowych zawierają lizat bakterii Escherichia Coli, najczęściej za te zakażenia odpowiedzialnej. Oczywiście podawanie tego typu szczepionek jest celowe tylko wtedy, gdy powodem nawracających stanów zapalnych są infekcje o podłożu bakteryjnym.

Skuteczność doustnych szczepionek w profilaktyce nawracających infekcji bakteryjnych została potwierdzona w badaniach klinicznych. Badania te wskazują również, że optymalny czas przyjmowania tych preparatów wynosi 6 miesięcy.

Dawkowanie szczepionek doustnych wpisuje się w poznany już wcześniej schemat dawkowania preparatów immunostymulujących, który zakładał robienie dłuższych przerw pomiędzy okresami zażywania leku. Dzięki temu minimalizujemy ryzyko zbytniego obciążenia układu immunologicznego patogenami. Najczęściej odnotowywanymi działaniami niepożądanymi szczepionek doustnych były gorączka i objawy przeziębienia. Tym niemniej te same działania niepożądane towarzyszą również podawaniu innych szczepionek i obserwujemy je zawsze w przypadku, gdy układ immunologiczny jest na tyle słaby, że nawet atenuowana forma patogenu indukuje w organizmie stan zapalny.

Nie ma ograniczeń wiekowych stosowania doustnych szczepionek immunostymulujących.

Piśmiennictwo dostępne u autora

Podobne wiadomości

Nie ma możliwości dodania komentarza