W zakresie udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach farmaceuci mają takie same obowiązki jak inni obywatele. Jednak ta grupa zawodowa ma dodatkowe narzędzie w niesieniu pomocy pacjentom – to recepta farmaceutyczna.
Zgodnie z przepisem art. 162 kodeksu karnego [1] obowiązek udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu spoczywa na każdym, pod warunkiem, że osoba udzielająca pomocy nie naraża siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Zaniechanie udzielenia pomocy grozi karą pozbawienia wolności do lat trzech.
Jednocześnie ustawodawca wskazuje, że nie popełnia przestępstwa ten, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu, albo w warunkach, w których możliwa jest niezwłoczna pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej. Innymi słowy, przyjmuje się, że nie jest możliwe żądanie i nakładanie obowiązku udzielenia profesjonalnej pomocy na osoby nieposiadające specjalistycznych kwalifikacji w tym zakresie.
Etyka zawodowa
Obowiązujący od 1993 r. Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej [2] nakładał na farmaceutów szczególne obowiązki, polegające m.in. na konieczności udzielania pacjentom pierwszej pomocy w nagłych wypadkach i w ramach posiadanej wiedzy fachowej. Aptekarze byli zatem zobowiązani do szczególnego działania, którego zaniechanie wiązało się z poniesieniem przez nich odpowiedzialności za złamanie przepisów etyki zawodowej. Dotychczas wychodzono z założenia, że aptekarz – podobnie jak lekarz czy pielęgniarka – powinien ponosić bardziej restrykcyjną odpowiedzialność za zaniechanie udzielenia pomocy. Obowiązku takiego nie wyrażono jednak nigdy w przepisach rangi ustawowej, tak jak ma to miejsce w przypadku lekarzy i pielęgniarek. Z tych względów w przyjętym na początku 2012 r. Kodeksie Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej [3] regulacje nakładające wyżej wspomniany, szczególny obowiązek udzielania pierwszej pomocy uchylono, a tym samym zrównano obowiązki aptekarzy w zakresie niesienia pomocy z obowiązkami nałożonymi na innych obywateli.
Uprawnienia i obowiązki
Jednym z istotniejszych uprawnień przysługujących kierownikom aptek jest, mająca swe podstawy w przepisie art. 96 ust. 2 Prawa farmaceutycznego [4], możliwość wydania przez nich, bez recepty lekarskiej, produktu leczniczego zastrzeżonego do wydawania na receptę. Warunkiem sine qua non takiego działania jest zaistnienie nagłego zagrożenia zdrowia lub życia pacjenta. W takiej sytuacji farmaceuta może wydać lek w najmniejszym terapeutycznym opakowaniu, z wyłączeniem środków odurzających, substancji psychotropowych i prekursorów grupy I-R.
Przedmiotowego uprawnienia nie można jednak mylić czy utożsamiać ze wskazanym na wstępie obowiązkiem udzielenia pomocy. Wydanie produktu leczniczego jest bowiem uprawnieniem, a nie obowiązkiem farmaceuty, więc skorzystanie z tego uprawnienia ostatecznie uzależnione jest od oceny sytuacji i ostatecznej decyzji farmaceuty. W przypadku konieczności udzielenia pomocy w sytuacji zagrożenia bezpośrednim niebezpieczeństwem, szczegółowa ocena nie powinna być dokonywana, a działanie farmaceuty (i każdego obywatela) winno być natychmiastowe i polegać na niezwłocznym udzieleniu pomocy w możliwym zakresie.
Recepta farmaceutyczna
Najczęściej wskazywaną sytuacją uprawniającą farmaceutę do wydania bez recepty produktu leczniczego dostępnego na receptę jest utrata przez pacjenta przewlekle chorego leku, który powinien przyjmować stale. W takich okolicznościach pacjent nie znajduje się jeszcze w stanie bezpośredniego zagrożenia zdrowia lub życia, ale powstaje stan nagłego zagrożenia zdrowia, który może w krótkim czasie przeistoczyć się w stan bezpośredniego zagrożenia. Obligatoryjne wydanie leku nastąpić może jedynie wtedy, gdy pacjent znalazł się już w sytuacji bezpośrednio zagrażającej jego życiu lub mogącej spowodować ciężki uszczerbek na zdrowiu. Niewydanie leku w takiej sytuacji jest równoznaczne z nieudzieleniem pomocy, a tym samym skutkuje odpowiedzialnością karną, zawodową i cywilną farmaceuty.
Taki stan uregulowań prawnych powoduje, że to na farmaceucie ciąży każdorazowo ciężar oceny sytuacji i dokonania właściwego wyboru. Mając na uwadze zaistniałe okoliczności i ich wpływ na zdrowie oraz życie pacjenta, farmaceuta albo wydaje mu lek, albo tego odmawia, udzielając pacjentowi właściwych wskazań i informacji.
Decyzja o wydaniu produktu leczniczego bez recepty lekarskiej musi być jednak odwzorowana w recepcie farmaceutycznej. Farmaceuta odnotowuje w niej nazwę wydanego produktu leczniczego, dawkę, przyczynę wydania, tożsamość i adres osoby, dla której produkt leczniczy został wydany, datę wydania. Niezbędny jest także podpis i pieczątka farmaceuty. Recepta farmaceutyczna zastępuje receptę za pełną odpłatnością i podlega ewidencjonowaniu.
1. Dz. U. z 1997 r., nr 88, poz. 553 ze zm.
2. Uchwalony na Nadzwyczajnym Krajowym Zjeździe Aptekarzy w Lublinie w dniu 25 kwietnia 1993 r.
3. Przyjęty mocą Uchwały nr VI/25/2012 VI Krajowego Zjazdu Aptekarzy z dnia 22 stycznia 2012 r.
4. tj. Dz. U. z 2008 r., nr 45, poz. 271 ze zm.
Tekst:
Stanisław Radowicki i Rafał Stankiewicz, prawnicy z warszawskiej kancelarii Prof. Marek Wierzbowski i Partnerzy – Adwokaci i Radcowie Prawni
