Skóra człowieka jest bardzo ważnym narządem naszego organizmu, a prawidłowe jej funkcjonowanie jako fizjologicznej bariery chroniącej organizm od środowiska zewnętrznego i odpowiadającej za utrzymanie homeostazy narządów wewnętrznych, w dużym stopniu uwarunkowane jest odpowiednim stopniem jej nawilżenia oraz stanem płaszcza hydrolipidowego, znajdującego się na jej powierzchni.
Skóra pełni szereg niezbędnych funkcji fizjologicznych poprzez integrację pomiędzy środowiskiem zewnętrznym a wewnętrznym organizmu, między innymi bierze udział w procesach metabolicznych, termoregulacyjnych, wydzielniczych, immunologicznych, czy też utrzymaniu równowagi wodno-elektrolitowej. W prawidłowych warunkach niemal 20 proc. wody obecnej w ustroju związane jest w skórze, z czego 60-70 proc. powinno znajdować się w skórze właściwej. Jednak stan nawilżenia skóry zależy nie tylko od ilości wody dostarczanej z wewnątrz i zewnątrz, ale także od zdolności jej zatrzymania. Przewlekle utrzymująca się suchość skóry sprawia, iż staje się ona bardziej podatna na niekorzystne działanie czynników fizycznych (temperatury, promieniowania UV, mikrourazów), chemicznych (wody, detergentów) oraz biologicznych (drobnoustrojów). Niejednokrotnie doprowadza to do braku tolerancji na wymienione, a jednocześnie powszechnie występujące czynniki, czyli stanu określanego nadwrażliwością. Nie powinien być on jednak utożsamiany z reakcjami alergicznymi, które stanowią odrębny problem.
Objawy i etiologia
Typowymi objawami suchej skóry jest drobnopłatowo złuszczający się naskórek, szorstkość, lichenifikacja, niewielkie pęknięcia, którym często towarzyszy świąd, uczucie ściągnięcia i pieczenia. Zwykle stan ten wynika z niedoboru lipidów w warstwie rogowej lub z obniżonej zdolności wiązania i zatrzymywania wody, choć etiopatogeneza nadmiernej suchości ma często charakter bardzo złożony. Wpływ bowiem mogą mieć genetyczne uwarunkowania procesów rogowacenia i funkcjonowania naskórka (łuszczyca, atopowe zapalenie skóry), schorzenia ogólnoustrojowe, przewlekła niewydolność nerek, niedoczynność tarczycy i inne endokrynopatie. Nie bez znaczenia pozostaje również szereg czynników środowiskowych, sposoby codziennej pielęgnacji ciała, niedobory żywieniowe, jak również fizjologiczne procesy starzenia.
Najistotniejsze procesy prowadzące do nadmiernej suchości skóry zachodzą w obrębie naskórka, czyli najbardziej zewnętrznej jej warstwy, zbudowanego z keratynocytów ułożonych w czterech warstwach – podstawnej, kolczystej, ziarnistej i rogowej. W warstwie podstawnej niezróżnicowane dotąd komórki ulegają oddzieleniu się od błony i migrują w kierunku powierzchniowych warstw naskórka, gdzie jako martwe pozbawione jąder korneocyty ulegną złuszczeniu w warstwie rogowej. Równolegle w miarę postępu procesu rogowacenia przebiegają procesy wytwarzania naturalnego czynnika nawilżającego (NMF, natural moisturizing factor) oraz płaszcza hydrolipidowego. To właśnie niedobory powierzchniowych lipidów i/lub naturalnego czynnika nawilżającego stanowią podstawową przyczynę problemu suchości skóry u większości zdrowych osób, tzn. nieposiadających dodatkowych uwarunkowań genetycznych i chorób ogólnoustrojowych. Stan ten prowadzi do obniżenia zdolności wiązania wody oraz wzrostu wskaźnika przeznaskórkowej utraty wody (TEWL, transepidermal water loss), będącego podstawowym parametrem w ocenie stanu bariery naskórkowej.
Naturalny czynnik nawilżający (NMF)
NMF, warunkujący prawidłowe nawilżenie naskórka, jest wieloskładnikową mieszaniną związków o niskiej masie cząsteczkowej, rozpuszczalnych w wodzie i skutecznie ją wiążących. W jego skład wchodzą aminokwasy, pyrolidonowy kwas karboksylowy, mocznik, mleczany, amoniak, kwas moczowy, kreatynina, glukozamina, a także jony sodowe, potasowe, magnezowe, wapniowe, chlorkowe oraz inne. Prekursorem aminokwasów oraz kwasu pyrolidonowego, stanowiących podstawowe składniki NMF, jest naskórkowe białko – filagryna, której aktywacja jest zależna od stopnia uwodnienia tkanek. Zjawisko to świadczy, iż warstwa rogowa naskórka ma zdolność reagowania przemianą filagryny w NMF, a więc wzrostem ilości naturalnego czynnika nawilżającego, w odpowiedzi na zewnętrzną zmianę wilgotności.
Płaszcz hydrolipidowy
Innym mechanizmem tworzącym rodzaj okluzyjnej bariery zabezpieczającej naskórek przed utratą wody jest zewnętrzny płaszcz hydrolipidowy, będący mieszaniną di- i triglicerydów, wolnych kwasów tłuszczowych, wosków, cholesterolu, skwalenu oraz ceramidów. Wymienione lipidy pochodzą ze struktur wewnątrzkomórkowych naskórka, wypełniając przestrzenie stanowią rodzaj cementu międzykomórkowego. Grubość płaszcza lipidowego zależna jest od wieku, podlega bowiem wpływom zmian hormonalnych, rasy, płci, a także od okolicy ciała, będąc bardziej obfita w obrębie głowy i twarzy, a skąpa na skórze przedramion, czy brzucha.
Na powierzchni naskórka znajduje się również sebum, czyli lipidy produkowane przez gruczoły łojowe, zawierające w swoim składzie wolne kwasy tłuszczowe, woski, cholesterol i jego estry oraz skwalen. Wzrost wydzielania sebum podlega regulacji hormonalnej, jest zmienny osobniczo oraz zależny od wieku.
Pielęgnacja
Problem skóry suchej i wymagającej jest bardzo powszechny, co sprawiło, iż na rynku dostępnych jest wiele preparatów do pielęgnacji, w tym oczyszczania, nawilżania i zapobiegania nadmiernemu wysuszeniu. Oprócz tego należy jednak pamiętać również o podstawowych zasadach postępowania ze skórą wymagającą, a zatem unikania długich gorących kąpieli, szorstkich i obcisłych ubrań, o syntetycznym i nieprzepuszczalnym dla powietrza składzie, czy też drażniących i wysuszających detergentów. Istotną zasadą pielęgnacji skóry suchej jest regularne aplikowanie preparatów nawilżających oraz właściwy ich dobór. Jeśli chodzi o preparaty myjące zamiast tradycyjnych środków lepiej stosować emulsje zawierające alkohole tłuszczowe oraz syndety, które posiadają pH zbliżone do naturalnego odczynu skóry. Nowoczesne dermokosmetyki do pielęgnacji skóry suchej zawierają szereg substancji pomocnych w niwelowaniu problemu, które można opisać w kilku grupach.
Substancje o działaniu okluzyjnym, tworzącym fizyczną barierę przed utratą wody z naskórka. W tej grupie znajdą się związki pozostające na powierzchni skóry w postaci cienkiej warstwy filmu, które nie wchłaniają się w ogóle, bądź tylko w niewielkim stopniu przez naskórek, zatrzymując tym samym odparowywanie wody. Wśród substancji filmotwórczych znajdziemy oleje mineralne, silikonowe, woski, a także wazelinę będącą mieszaniną węglowodorów parafinowych uzyskiwanych w wyniku destylacji ropy naftowej. Wazelina działa okluzyjnie redukując przeznaskórkową utratę wody do prawie 98 proc., podczas gdy inne substancje olejowe jedynie do 20-30 proc., poza tym ma zdolność do penetracji w głąb naskórka oraz migracji do lipidów międzykomórkowych. Szerokie zastosowanie znajdują również lanolina, będąca woskiem zwierzęcym oraz roślinny – wosk carnauba.
Humektanty, czyli związki o silnych właściwościach higroskopijnych, zatrzymujących i trwale wiążących wodę z otoczenia. Są to substancje, których zdolność nawilżania jest w dużym stopniu zależna od obecnych w cząsteczce grup hydroksylowych, przez co umożliwiają powstanie naturalnego zapasu wody w skórze. Są to m.in. glicerol, sorbitol, mannitol, czy kwas hialuronowy. Szczególnie skuteczny i powszechnie wykorzystywany jest glicerol, ze względu na swą potrójnie hydroksylowaną cząsteczkę jest silnie higroskopijny, działa okluzyjnie i korneodesmolitycznie. Dla zwiększenia działania glicerolu stosuje się jego połączenie z mieszaniną lipidową (lecytyna – cholesterol – kwas stearynowy 1:2:1), co skutkuje efektem synergistycznym i poprawą stanu nawilżenia skóry. Ponadto humektanty działają korzystnie na sam preparat kosmetyczny, zapobiegając jego wysychaniu.
Substancje uzupełniające lipidy w naskórku, będące produktami syntetycznymi i pochodzenia roślinnego, rekonstruującymi międzykomórkowe lipidy naskórka: triglicerydy, cholesterol, biooleje o wysokiej zawartości niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych. Szczególnie cennymi i znajdującymi zastosowanie są kwas linolowy i linolenowy, olej z nasion wiesiołka czy ogórecznika lekarskiego, oleje z kiełków pszenicy, migdałów, awokado, orzechów makadami i jojoby. Obecne w nich nienasycone kwasy tłuszczowe przywracają równowagę skóry, ułatwiają przyswajanie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach oraz przyspieszają procesy regeneracji naskórka.
Mocznik, naturalnie występujący w warstwie rogowej naskórka, w zależności od stężenia, znalazł zastosowanie jako składnik silnie nawilżający lub keratolityczny, a przez to redukujący szorstkość skóry. Ponadto przyczynia się do zwiększenia biosyntezy lipidów naskórka.
α-hydroksykwasy, wykazujące wielokierunkowy korzystny wpływ na skórę poprzez ograniczenie wzajemnego przylegania korneocytów w warstwie rogowej, zwiększenie zawartości ceramidów, a także wzrost proliferacji keratynocytów, w efekcie czego powstają korneocyty o mniejszych wymiarach, a powierzchnia naskórka ulega wygładzeniu.
Dobór odpowiedniego produktu
Obecnie na rynku dostępna jest bardzo szeroka gama kosmetyków przeznaczonych dla skóry suchej i wymagającej, wśród których szczególne miejsce zajmują emolienty, czyli preparaty nawilżająco-natłuszczające, zawierające co najmniej kilka składników cechujących się odmiennymi mechanizmami działania, co wpływa na wzmocnienie efektu terapeutycznego. Łączą one w sobie działanie poszczególnych opisanych substancji, a dobór odpowiedniego produktu powinien być w każdym przypadku indywidualny, odpowiedni do wieku pacjenta i stanu skóry. W większości przypadków suchość skóry jest przejściowa i zmiana nawyków pielęgnacyjnych oraz odpowiedni preparat nawilżający wystarcza, by skóra odzyskała zdrowy wygląd. Choć istnieją również skóry wymagające szczególnej i ciągłej troski, w takich przypadkach dbanie o jej stan powinno stać się codziennym rytuałem.
