Współczesny styl życia pozostawia wiele do życzenia. Coraz częściej borykamy się z problemami takimi jak nadmierna nerwowość, rozdrażnienie czy związana z nimi bezsenność. Pacjenci zazwyczaj w pierwszej kolejności szukają pomocy u farmaceuty.
Aptekarz ma do dyspozycji szereg surowców roślinnych o działaniu uspokajającym (sedativa). Wspomagająco można zaordynować suplementację odpowiednich witamin i minerałów. Coraz większa grupa pacjentów wymaga również stosowania preparatów ułatwiających zasypianie lub poprawiających jakość snu. W tym celu warto polecić preparaty roślinne z grupy sedativa et hypnotica (uspokajające i nasenne) bądź preparaty zawierające melatoninę, która reguluje fazy snu.
Fitoterapia powyższych schorzeń opiera się głównie na następujących surowcach roślinnych: kozłek lekarski (Valeriana officinalis), chmiel zwyczajny (Humulus Lupulus), męczennica cielista (Passiflora incarnata), melisa lekarska (Melissa officinalis), lawenda lekarska (Lavandula officinalis), dziurawiec lekarski (Hypericum Perforatum) oraz litwor arcydzięgiel (Angelica Archangelica). Są to najważniejsze surowce o działaniu sedacyjnym, część z nich wykazuje również działanie nasenne. To działanie jest jednak słabe w porównaniu z lekami syntetycznymi, np. barbituranami lub benzodiazepinami. Niemniej ich niewątpliwą zaletą jest fakt, iż nie są toksyczne i nie powodują uzależnienia.
Kozłek lekarski
Najpowszechniej stosowanym surowcem o działaniu sedativa jest kozłek lekarski (Valeriana officinalis). W lecznictwie stosowany jest korzeń i kłącze kozłka (Radix et Rhizoma Valerianae). Głównymi substancjami czynnymi są walepotriaty, olejki eteryczne i kwas waleranowy. Surowiec ten jest znany od lat jako środek uspokajający i ułatwiający zasypianie. Właściwości te przypisuje się głównie walepotriatom. Kwas waleranowy wykazuje działanie spazmolityczne, zmniejsza napięcie mięśni gładkich m.in. przewodu pokarmowego oraz obwodowych naczyń krwionośnych. Preparaty farmaceutyczne z kozłka lekarskiego stosuje się głównie jako leki sedacyjne w stanach napięcia nerwowego, niepokoju i rozkojarzeniu oraz w trudnościach z zasypianiem. Może być stosowany jako lek przeciwskurczowy w nerwicach wegetatywnych.
Chmiel zwyczajny
Kolejnym surowcem o działaniu uspokajającym i nasennym jest chmiel zwyczajny (Humulus Lupulus). W lecznictwie wykorzystywane są szyszki chmielowe (Strobili Lupuli). Zawierają one olejki eteryczne bogate głównie w humulen i mircen. Znamienną rolę odgrywają również związki żywicowe zawierające kwasy goryczowe (humulon i lupulon). Surowiec jest stosowany jako środek uspokajający w nerwicach okresu przekwitania, w stanach napięcia i niepokoju oraz w trudnościach z zasypianiem.
Męczennica cielista
Kolejną rośliną wykazującą działanie zarówno sedacyjne, jak i nasenne, jest męczennica cielista (Passiflora incarnata). W lecznictwie wykorzystywane jest ziele lub kwiat męczennicy (Herba Passiflorae, Flos Passiflorae). Surowiec ten zawiera flawonoidy, pochodne apigeniny i luteoliny. Oznaczono w nim również alkaloidy, głównie harminę, harmol i harmalinę, oraz polisacharydy i fitosterole. Męczennica cielista wykazuje działanie uspokajające na ośrodkowy układ nerwowy (OUN) wskutek obniżenia wrażliwości ośrodków podkorowych. Ponadto ułatwia zasypianie. Dodatkowym działaniem jest rozkurcz mięśni gładkich przewodu pokarmowego, macicy oraz naczyń krwionośnych. Wyciągi z ziela męczennicy stosuje się w bólach głowy i bezsenności pochodzenia nerwowego, w zaburzeniach gastrycznych na tle nerwowym, w stanach niepokoju i lęku, jak również w okresie przekwitania i w umiarkowanej depresji u młodzieży.
Lawenda lekarska
Ostatnim surowcem z grupy sedativa et hypnotica jest lawenda lekarska (Lavandula officinalis). W lecznictwie wykorzystywany jest kwiat lawendy (Flos Lavandulae). Czołowym składnikiem jest olejek eteryczny, zawierający m.in. kamforę, octan linalolu. Dodatkowo surowiec bogaty jest w garbniki, triterpeny, fitosterole, antocyjany i związki mineralne. Z surowca można pozyskać również olejek lawendowy na drodze destylacji z parą wodną. Skład olejków może się różnić w zależności od odmiany i pochodzenia rośliny. Kwiaty i olejek działają przeciwskurczowo na mięśnie gładkie górnych dróg oddechowych, jelit oraz dróg żółciowych. Działają również uspokajająco, prawdopodobnie poprzez bezpośredni wpływ na OUN. Napary i wyciągi z kwiatów lawendy są stosowane w nerwicach wegetatywnych oraz w stanach pobudzenia nerwowego. Olejek lawendowy stosuje się jako składnik preparatów łagodzących stany niepokoju, trudności w zasypianiu oraz wspomagająco w nadmiernej pobudliwości okresu menopauzy.
Melisa lekarska
Wyżej wymienione surowce wykazują działanie zarówno uspokajające, jak i nasenne. Samą sedację można uzyskać, stosując preparaty zawierające melisę lekarską, dziurawiec lekarski czy litwor arcydzięgiel. Melisa lekarska (Melissa officinalis) jest znana od lat jako środek łagodnie uspokajający i wyciszający. W lecznictwie stosuje się liść melisy (Folium Melissae). Zawiera pochodne kwasu cynamonowego, olejki eteryczne, garbniki, gorycze, flawonoidy oraz związki triterpenowe. W skład olejku melisowego wchodzą głównie aldehydy monoterpenowe, takie jak geranial (cytral A) i neral (cytral B), które są odpowiedzialne za charakterystyczny cytrynowy zapach liści. Surowiec działa uspokajająco, obniżając próg wrażliwości OUN. Co więcej, wpływa także rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Melisa jest stosowana w stanach ogólnego pobudzenia nerwowego oraz związanych z tym zaburzeniach czynnościowych przewodu pokarmowego. Znalazła również zastosowanie jako środek pomocniczy przydatny przy nadmiernym wyczerpaniu pracą umysłową. Jej działanie ośrodkowe jest na tyle silne, że w wielu sytuacjach pozwala zmniejszyć dawki leków syntetycznych.
Dziurawiec lekarski
Delikatne działanie uspokajające wykazuje dziurawiec lekarski (Hypericum Perforatum). Jest szerzej stosowany w terapii depresji bądź w schorzeniach dróg żółciowych. W lecznictwie wykorzystuje się ziele dziurawca (Herba Hyperici). Surowiec jest bogaty w związki diantranoidowe, głównie hyperycynę i jej pochodne. Występują ponadto flawonoidy, procyjanidyny, garbniki katechinowe, fenolokwasy i fitosterole. Za działanie sedacyjne odpowiedzialna jest głównie hyperycyna. Wyciągi olejowe lub alkoholowe z dziurawca wskazane są przy zmianach nastroju związanych z klimakterium, w niepokoju nerwowym oraz w stanach lękowych. W trakcie kuracji dziurawcem lekarskim pacjent powinien unikać przebywania na słońcu. Hyperycyna powoduje fotouczulenie.
Litwor arcydzięgiel
Ostatnim surowcem roślinnym z grupy sedativa jest litwor arcydzięgiel (Angelica Archangelica). W lecznictwie stosowany jest korzeń arcydzięgla (Radix Archangelicae). Surowiec zawiera olejki eteryczne, flawonoidy, fenolokwasy oraz kumaryny i furanokumaryny, głównie angelicynę, która jest odpowiedzialna za depresyjne działanie na OUN. Korzeń arcydzięgla występuje w licznych mieszankach i preparatach uspokajających.
Witaminy i minerały
Częstą praktyką w trakcie fitoterapii nadmiernej nerwowości, pobudliwości i przemęczenia jest suplementowanie odpowiednich witamin i minerałów. W pierwszej kolejności warto wspomnieć o roli magnezu. Jest on jonem neurotropowym o działaniu uspokajającym. Jego zmniejszone stężenie we krwi powoduje obniżenie nastroju, apatię, a nawet zaburzenia nerwicowe. Wskazaniem do suplementacji jest między innymi uczucie zmęczenia, nasilony stres, wzmożona drażliwość oraz zaburzenia snu. Aby zwiększyć przyswajanie magnezu, należy go łączyć z witaminą B6. Poza poprawą biodostępności tego minerału, witaminy z grupy B również korzystnie wpływają na układ nerwowy. Ich niedobór powoduje zaburzenia czynności tego układu, takie jak osłabienie, apatię, bezsenność czy zaburzenia koncentracji. Ponadto uczestniczą w produkcji osłonki mielinowej chroniącej komórki nerwowe oraz w syntezie neuroprzekaźników. Są odpowiedzialne za dobry nastrój i równowagę psychiczną.
Na uwagę zasługują także inne związki chemiczne spoza wymienionych grup. Tryptofan, niezbędny aminokwas egzogenny, jest prekursorem serotoniny, czyli tzw. hormonu szczęścia. Hormon ten odpowiada za wiele mechanizmów związanych z naszym nastrojem i samopoczuciem, a jego niedobór często prowadzi do depresji. Co więcej, tryptofan wpływa dodatkowo na syntezę melatoniny, czyli tzw. hormonu snu. Odgrywa ona istotną rolę w synchronizacji poszczególnych faz cyklu dobowego i zegara biologicznego. Charakteryzuje się dobowym rytmem wydzielania, to znaczy, że jej stężenie we krwi w ciągu dnia jest niewielkie, wzrasta zaś w godzinach nocnych. Ułatwia zasypianie, poprawia jakość snu i zmniejsza ilość przebudzeń w nocy. Melatonina jest bardzo często stosowana w zaburzeniach rytmu dobowego snu i czuwania u niewidomych, również w zaburzeniach snu związanych m.in. z pracą zmianową bądź zmianą stref czasowych.
Farmaceuta jest wyposażony w szereg leków i suplementów, które mogą złagodzić objawy nadmiernego rozdrażnienia. Poza uspokojeniem możemy także uzyskać efekt nasenny, poprawiając tym samym znacząco jakość życia pacjenta. Należy jednak pamiętać, że fitoterapia wymaga dużej systematyczności. Pożądany efekt działania będzie widoczny dopiero po dłuższym czasie stosowania. To samo odnosi się do suplementacji witamin i minerałów. Uzupełnienie niedoborów jest czasochłonne, ale z pewnością przyniesie pozytywne rezultaty. W zależności od rodzaju i stopnia nasilenia problemu pacjenta, aptekarz niejednokrotnie jest w stanie udzielić pomocy i wsparcia.
Bibliografia:
L. Samochowiec, Kompendium fitoterapii, Wrocław, 1995
E. Lamer-Zarawska, B. Kowal-Gierczak, J. Niedworok, Fitoterapia i leki roślinne, Warszawa, 2007
P. Rutter, Opieka Farmaceutyczna. Objawy, rozpoznanie i leczenie, 2009
W. Kostowski, Farmakologia. Podstawy farmakoterapii, Warszawa, 2004
https://indeks.mp.pl/desc.php?id=1298
https://psychiatria.mp.pl/bezsennosc/70378,fizjologia-snu
https://psychiatria.mp.pl/bezsennosc/70349,bezsennosc
https://indeks.mp.pl/leki/desc.php?id=514
