Przebywanie w ogrzewanych, klimatyzowanych pomieszczeniach, nagłe zmiany temperatury sprzyjają infekcjom, które objawiają się suchym, duszącym i uporczywym kaszlem. Co poradzić pacjentowi, żeby nie męczyły go ataki kaszlu?
Odruch kaszlu należy do podstawowych odruchów obronnych organizmu, a jego główną funkcją jest oczyszczenie dróg oddechowych. Za powstawanie kaszlu odpowiedzialny jest odruch kaszlowy, który składa się z pięciu części. Bodźce mechaniczne, drażniące i termiczne pobudzają receptory zlokalizowane w gardle, krtani, tchawicy i rozwidleniu oskrzeli. Impulsy nerwowe wędrują poprzez szlaki doprowadzające nerwu błędnego i górnego nerwu krtaniowego, które łączą się w ośrodku kaszlu, znajdującym się w rdzeniu przedłużonym. Włókna odśrodkowe nerwu błędnego i rdzeniowego przenoszą sygnał na mięśnie przepony, ściany klatki piersiowej i brzucha. Mięśnie kurczą się, czemu towarzyszy gwałtowne otwarcie głośni wyzwalające kaszel.
Przyczyny i objawy
Najczęstszym powodem ostrego kaszlu są zakażenia, alergie i infekcje wywoływane przez wirusy, przede wszystkim adeno- i rhinowirusy (50-80% wszystkich przypadków).
Na początku infekcji pacjentom towarzyszy często suchy kaszel wynikający najczęściej z podrażnienia gardła i uczucia spływania wydzieliny z nosa po tylnej ścianie gardła. Kaszel suchy, zwany także bezproduktywnym, ma charakter gwałtowny, napadowy, duszący i przebiega bez odkrztuszania wydzieliny.
Kaszel może powodować ból gardła, ból w klatce piersiowej, ból brzucha, wymioty; może ponadto prowadzić do pękania drobnych naczyń krwionośnych skóry, spojówek czy błoń śluzowych.
Kaszel suchy nasila się w nocy, co utrudnia sen i uniemożliwia właściwą regenerację organizmu, dlatego m.in. w celu przywrócenia komfortu pacjenta zaleca się stosowanie leków hamujących odruch kaszlowy.
Leki przeciwkaszlowe
Najczęściej stosowanymi substancjami o działaniu przeciwkaszlowym są: kodeina, dekstrometorfan i butamirat przyjmowane doustnie w postaci syropu bądź tabletek.
Zarówno opioidowe, jak i nieopioidowe leki przeciwkaszlowe działają ośrodkowo poprzez hamowanie ośrodka kaszlu w rdzeniu przedłużonym, a efekty działania pojawiają się dość szybko od podania.
Leki przeciwkaszlowe o mechanizmie działania ośrodkowego charakteryzują się dużą skutecznością działania, ale również obciążone są większą ilością działań niepożądanych. Należy pamiętać, że leki te hamują odruch kaszlu, ale nie likwidują jego przyczyny, którą najczęściej jest stan zapalny.
Kodeina jest opioidową pochodną morfiny o ośrodkowym działaniu przeciwkaszlowym, a także słabym działaniu uspokajającym i przeciwbólowym. Łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego, maksymalne stężenie leku występuje po 1,5-2 godzinach po podaniu doustnym. Działanie przeciwkaszlowe występuje w dawkach mniejszych niż działanie przeciwbólowe i utrzymuje się ok. 4-8 godzin. Występujące najczęściej działania niepożądane to: zaparcia, nudności, wymioty, zawroty głowy, senność. Przy doustnym podaniu leku niebezpieczeństwo wywołania zależności jest niewielkie. Hamowanie ośrodka oddechowego częściej występuje u osób w wieku podeszłym i małych dzieci. Nie należy stosować kodeiny u osób poniżej 12. r. ż. ze względu na ryzyko toksycznego działania opioidów wskutek zmiennego metabolizmu kodeiny do morfiny. Nadużywanie kodeiny wiąże się z ryzykiem fizycznego i psychicznego uzależnienia oraz wystąpieniem objawów odstawiennych po nagłym przerwaniu podawania leku. Lek należy stosować maksymalnie 3-4 dni w terapii suchego i uporczywego kaszlu, przebiegającego bez odkrztuszania wydzieliny. Kodeina jest również składnikiem leków o działaniu przeciwbólowym, gdyż potęguje działanie analgetyczne niesteroidowych leków przeciwzapalnych.
Dekstrometorfan jest antagonistą receptorów opioidowych i ma działanie ośrodkowe, nie wywołuje jednak zależności. Znacznie redukuje natężenie kaszlu poprzez podwyższenie progu wrażliwości ośrodka oddechowego w rdzeniu przedłużonym. Efektywnie hamuje on suchy, męczący, ostry kaszel. Substancja ta działa bardzo szybko (około 10-30 minut po podaniu) i długo (5-6 godzin po podaniu u dorosłych i 6-9 godzin u dzieci). Można bezpiecznie stosować u dzieci od skończonego szóstego roku życia, oczywiście w określonych dawkach (maksymalnie 120 mg/24h). Okres podawania leku nie powinien przekraczać 5 dni.
Butamirat jest nieopioidowym lekiem przeciwkaszlowym o działaniu ośrodkowym, zmniejszającym ilość i natężenie kaszlu. Wykazuje nieznaczne działanie rozkurczające mięśnie oskrzeli. Wchłania się z przewodu pokarmowego, a maksymalne stężenie w osoczu osiąga się po około 1,5 godziny po podaniu. Ulega hydrolizie do kwasu 2-fenylomasłowego i dietyloaminoetoksyetanolu, które również wykazują własną aktywność przeciwkaszlową. Stosowany jest w terapii suchego i męczącego kaszlu różnego pochodzenia. Lek jest bezpieczny, może być stosowany u dzieci już od 2. r.ż. Butamirat znalazł także zastosowanie jako środek hamujący odruch kaszlowy przed zabiegami chirurgicznymi oraz przed bronchoskopią i po niej.
W uśmierzaniu objawów kaszlu i przeziębienia z powodzeniem stosuje się również leki przeciwhistaminowe – wśród nich najczęściej wybieranym jest difenhydramina. Mechanizm jej działania w przypadku suchego kaszlu nie polega na typowym hamowaniu działania histaminy, a na osuszaniu błon śluzowych w wyniku aktywności antycholinergicznej leku.
Skuteczną alternatywą w terapii suchego kaszlu jest stosowanie preparatów złożonych zawierających opioidowy lek przeciwkaszlowy oraz lek wykrztuśny. Ich działanie polega na ośrodkowym hamowaniu odruchu kaszlowego i miejscowym upłynnianiu wydzieliny dróg oddechowych. Takim połączeniem jest jednoczesne zastosowanie kodeiny i sulfogwajakolu. Fosforan kodeiny zmniejsza częstość występowania napadów kaszlu, a sulfogwajakol zwiększa wydzielanie gruczołów oskrzelowych poprzez drażnienie błony śluzowej żołądka (działanie pośrednie) i oskrzeli (działanie bezpośrednie). Dodatek substancji o działaniu wykrztuśnym zmienia charakter kaszlu na produktywny i przywraca prawidłowe ruchy nabłonka rzęskowego.
Suche gardło
Na skutek stanu zapalnego błona śluzowa dróg oddechowych staje się obrzęknięta, charakterystyczne w przebiegu infekcji jest podrażnienie i suchość gardła.
Syropy proste, oparte na naturalnych wyciągach roślinnych, ze względu na wysoką zawartość powlekających związków śluzowych, pokrywają gardło ochronną warstwą zmniejszając stan zaczerwienienia, łagodzą podrażnienia oraz działają także delikatnie przeciwkaszlowo.
Syrop na bazie babki lancetowatej (łac. Plantago lanceolata) pozyskiwany jest z liści babki, będących surowcem leczniczym. Zawierają one polifenole, flawonoidy i ich estry oraz glikozydy irydoidowe, wśród nich najlepiej poznaną – aukubinę. Zawarte w babce glikozydy mają działanie przeciwzapalne, wykazujące skuteczność w leczeniu przewlekłego zapalenia oskrzeli. Stwierdzono także, że aukubina ma właściwości łagodzące, odkażające i przeciwkaszlowe.
Dzięki wysokiej zawartości związków śluzowych prawoślaz lekarski (łac. Althea officinalis) działa łagodząco w ostrym zapaleniu błoń śluzowych oraz kaszlu. Korzeń prawoślazu zawiera śluzy (13%), skrobię, pektyny, sacharozę i związki mineralne. Syrop prawoślazowy przynosi ulgę w suchym, drażniącym i napadowym kaszlu związanym z zapaleniem gardła, krtani lub oskrzeli.
Dziewanna drobnokwiatowa (łac. Verbascum thapsus) jest rośliną zalecaną w leczeniu dolegliwości układu oddechowego. Kwiat dziewanny zawiera 11% cukrów, śluzy, flawonoidy, irydioidy, saponiny i barwniki żółte. Zawarte w roślinie śluzy nadają jej właściwości łagodzące podrażnienia, saponiny zaś warunkują działania przeciwzapalnie i obniżają napięcie powierzchniowe błon.
Porost islandzki (łac. Lichen islandicus), będący składnikiem syropów i pastylek do ssania, działa przede wszystkim powlekająco, przeciwkaszlowo i przeciwzapalnie, łagodząc podrażnioną śluzówkę gardła i krtani podczas stanów zapalnych i infekcji układu oddechowego.
Plecha bogata jest w polisacharydy, ale także kwasy lichenowe – do 5% (kwas usninowy, kwas fumaroprotocetrarowy), śluzy i sole mineralne.
Alternatywą dla ziołowych pastylek do ssania i syropów mogą być płukanki i miejscowo stosowane aerozole oparte na glicerynie i wzbogacone w witaminy A i E. Mikstury te przynoszą ulgę, regenerują oraz nawilżają wysuszoną błonę śluzową gardła, a także dostarczają witamin neutralizujących działanie wolnych rodników.
Należy pamiętać, że pacjent zgłaszający się do apteki z problemem suchego kaszlu może być pacjentem, u którego rozwija się niebezpieczna infekcja górnych dróg oddechowych. Taki stan wymaga szybkiego i efektywnego działania. Polecając lek o działaniu przeciwkaszlowym należy kierować się przede wszystkim jego potwierdzoną skutecznością, obecnością możliwie małej liczby działań niepożądanych oraz niskim potencjałem uzależniającym leku.
