W starożytności wierzono, że dusza człowieka pochodzi z wątroby. To właśnie ten gruczoł miał warunkować nasz charakter i kontrolować emocje. Obecnie mówi się, że wątroba pełni nawet 500 funkcji. Jak zatem o nią dbać?
Wątroba jest największym gruczołem w organizmie, posiada masę ok. 2 kg i magazynuje nawet 13% krążącej w nas krwi. Uznaje się, że błony komórkowe wszystkich hepatocytów budujących wątrobę zajęłyby powierzchnię 5 boisk piłkarskich. Gruczoł posiada bardzo dobre zdolności regeneracyjne, a do przeżycia wystarczyłoby 25% sprawnego miąższu wątrobowego. Mimo wszystko, w całej Unii Europejskiej uszkodzenie wątroby dotyczy nawet 29 mln osób.
Otyłość i chora wątroba idą w parze
Za główne przyczyny uszkodzenia wątroby w dalszym ciągu uznaje się infekcje wirusowe i nadużywanie alkoholu. Mało kto zdaje sobie jednak sprawę, że zaburzenia funkcjonowania wątroby idą w parze również z zespołem metabolicznym, czyli z takimi czynnikami jak otyłość, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze i hiperlipidemia. Niezdrowy styl życia (brak ruchu oraz dieta wysokokaloryczna z dużą ilością tłuszczów nasyconych i węglowodanów rafinowanych) prowadzi do nadmiernego gromadzenia się tłuszczu i w konsekwencji do stłuszczenia wątroby.
Najnowsze wytyczne Europejskiego Towarzystwa Badań nad Wątrobą (2016) zalecają u osób cierpiących na zespół metaboliczny przeprowadzać badania w kierunku niealkoholowego stłuszczenia wątroby co najmniej raz na 3-5 lata. Badanie przesiewowe obejmuje USG gruczołu (na którym oceniany jest stopień stłuszczenia) oraz badanie enzymów wątrobowych w surowicy. W przypadku jakiegokolwiek zwiększenia aktywności ALT, AST czy GCTP, pacjent powinien zostać skierowany do lekarza specjalisty w celu dalszej diagnostyki i wdrożenia odpowiedniego leczenia. Przyjmuje się, że niealkoholowe stłuszczenie wątroby może dotyczyć nawet 17-46% obywateli Europy Zachodniej.
Znane substancje nie zawsze bezpieczne
Kolejną przyczyną zaburzeń funkcji gruczołu jest polekowe uszkodzenie wątroby. Dotyczy to stosowania takich leków jak m.in.: paracetamol i NLPZ, amiodaron, metotreksat, GKS, leki przeciwwirusowe, tetracykliny, witamina A w dużej dawce. W literaturze znaleźć można również liczne przypadki powikłań wątrobowych po spożyciu ziołowych preparatów, szczególnie pochodzenia chińskiego i kupowanych przez Internet. Przykładem jest choćby kava (pieprz metystynowy), jeden z 10 najczęściej kupowanych ziół na świecie jako środek przeciwdepresyjny i uspakajający. Opisywane epizody piorunującego zapalenia wątroby (wymagającego przeszczepu wątroby w trybie pilnym) prawdopodobnie związane były z mechanizmem nadwrażliwości, a także inhibicją CYP2D6. Kava jest zabroniona w Polsce od 2009 r., ale do tej pory z powodzeniem można ją kupić w sieci. Innym przykładem jest glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus), który powinien być ograniczony tylko do zewnętrznego stosowania ze względu na możliwość wystąpienia ostrego zapalenia wątroby. W Niemczech z tego samego powodu został również wycofany podbiał pospolity (Tussilago farfara), który zawiera potencjalnie toksyczne tussilaginę i senkirkinę.
Hepatoprotectivum
W początkowych stadiach choroby wątroby leczenie obejmuje przede wszystkim zmianę diety (redukcja spożycia tłuszczów nasyconych na rzecz białka), zmniejszenie masy ciała, unikanie spożycia alkoholu. Dietę można uzupełnić poprzez stosowanie tradycyjnych leków roślinnych wspomagających pracę wątroby. Należy przy tym zaznaczyć, że skuteczność leków tradycyjnych w wymienionych wskazaniach opiera się wyłącznie na długim okresie stosowania i doświadczeniu.
Ostropest plamisty (Silybum marianum) – jest najbardziej popularną rośliną stosowaną w schorzeniach wątroby. Jej podstawowym związkiem czynnym wyizolowanym z owoców ostropestu jest sylimaryna, będąca tak naprawdę mieszaniną flawonolignanów. Silimaryna chroni miąższ wątroby przed uszkodzeniem prawdopodobnie poprzez uszczelnienie błon komórkowych hepatocytów. Przyspiesza również jej regenerację, zmniejsza ilość wolnych rodników tlenowych i działa odtruwająco. Jej pozytywny wpływ obserwowano nawet u pacjentów z zatruciem alkoholowym, czy zatruciu muchomorem. Wyciągi z ostropestu stosuje się w rekonwalescencji po przebytej żółtaczce, w niewydolności i stłuszczeniu wątroby, a nawet w początkowych stadiach marskości.
Z kolei karczoch zwyczajny (Cynara scolymus) działa ochronnie na miąższ wątroby, pobudza wytwarzanie żółci i ułatwia jej przepływ w drogach żółciowych, zmniejsza stężenie cholesterolu we krwi działając przeciwmiażdżycowo, a także redukuje szkodliwe produkty przemiany materii. Do najważniejszych związków czynnych należy pochodna dwuhydroksyfenolowa – cynaryna znajdująca się w liściach i zielu karczocha. Wyciągi z karczocha mogą być polecane w niewydolności wątroby, chorobach dróg żółciowych, czy po usunięciu woreczka żółciowego.
Do innych ziół wspomagających pracę wątroby, szczególnie w zakresie działania żółciotwórczego i żółciopędnego należą również: ostryż długi (kurkuma), rzodkiew czarna, kocanka piaskowa, olejek miętowy, mniszek lekarski, czy dziurawiec zwyczajny.
Leki w chorobach wątroby
Stosowanie leków w chorobach wątroby opiera się przede wszystkim na przesłankach teoretycznych, nie ma wśród nich substancji o jednoznacznie udowodnionej skuteczności, chociaż trend ten zmienia się wraz z nadejściem nowych cząsteczek leczniczych (będących jeszcze w badaniach klinicznych).
Fosfolipidy to otrzymywane z nasion soi estry glicerolowe kwasu cholinofosforowego i nienasyconych kwasów tłuszczowych (linolowego, linolenowgo i oleinowego). Lek fosfatydylocholina wbudowuje się w błony hepatocytów uzupełniając ubytki powstałe wskutek procesu chorobowego. Tym samym przyspiesza regenerację komórek wątrobowych, a także hamuje procesy włóknienia.
Fosfolipidy można stosować w polekowym i poalkoholowym uszkodzeniu oraz wirusowym zapaleniu wątroby. Ze względu na emulgujące właściwości, fosfolipidy zwiększają rozpuszczalność cholesterolu w żółci, dlatego mogą być również przyjmowane przez pacjentów z kamicą żółciową. Fosfolipidy przyjmuje się w trakcie posiłku, a leczenie powinno być kontynuowane przez co najmniej 3 miesiące.
Timonacic (kwas tiazolidynokarboksylowy) metabolizowany jest w organizmie do cysteiny – aminokwasu zawierającego grupę tiolową (-SH) i biorącego udział w cyklu przemiany glutationu. Pełni rolę w detoksykacji alkoholu, metali ciężkich, substancji pochodzenia wirusowego. W Polsce dostępny tylko na receptę.
Z kolei ornityna (L-asparaginian L-ornityny) jest aminokwasem szczególnie istotnym w zaburzeniach funkcjonowania wątroby, podczas których dochodzi do uszkodzenia OUN przez amoniak (np. encefalopatia wątrobowa, śpiączka wątrobowa, zapalenie wątroby). W cyklu mocznikowym w wątrobie pośrednio przekształca amoniak w mocznik, przyspieszając jego usunięcie. Dodatkowo działa regenerująco na uszkodzone hepatocyty.
Nowym, zarejestrowanym w 2016 r. lekiem na pierwotną marskość żółciową jest kwas obeticholowy. Jest to półsyntetyczny kwas żółciowy działający agonistycznie względem receptora farnezoidowego X (FXR), który kontroluje wytwarzanie żółci. Poprzez aktywację tego receptora, lek zmniejsza produkcję żółci w wątrobie, a tym samym narażenie wątroby na toksyczne stężenia kwasów żółciowych. Ze względu na wyjątkowy mechanizm działania, EMA zgodziła się na warunkowe, wcześniejsze dopuszczenie produktu do obrotu, pomimo nieprzedstawienia kompletu danych z trwających jeszcze badań klinicznych.
Bibliografia:
1. European Association for the Study of the Liver (EASL), European Association for the Study of Diabetes (EASD), European Association for the Study of Obesity (EASO): EASL–EASD–EASO Clinical Practice Guidelines for the management of non-alcoholic fatty liver disease. Journal of Hepatology, 2016; 64: 1388–1402.
2. Ożarowski A., Jaroniewski W. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. IWZZ Warszawa 1987.
3. Strzelecka H., Kowalski J. Encyklopedia Zielarstwa i Ziołolecznictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
4. Wawrzynowicz-Syszewska M. Hepatotoksyczność ziół – niedoceniany problem. Hepatologia 2012. 90-94.
5. Janiec W. Kompendium Farmakologii. PZWL, Warszawa 2011.
