Mimo ogólnego postępu cywilizacji wszawica w dalszym ciągu stanowi istotny problem sanitarno-epidemiologiczny oraz społeczny.
Choroba jest rozpowszechniona praktycznie we wszystkich krajach świata, jednak do zakażenia łatwiej dochodzi w środowiskach biednych i zaniedbanych. Częstość występowania wszawicy oraz rozmieszczenie różnią się w poszczególnych krajach i zależą bardziej od higieny osobistej poszczególnych osób oraz stanu sanitarnego ich otoczenia, niż od warunków klimatycznych. Jednak, biorąc pod uwagę łatwość zakażenia może dotykać wszystkich, bez względu na dbałość o higienę osobistą czy status społeczny.
Etiologia
Wszawica (pediculosis), jako choroba pasożytnicza wywoływana jest przez stawonogi, wszy ludzkie (Pediculus humanus). Wszy będąc kosmopolitycznymi pasożytami zewnętrznymi są ściśle związane z człowiekiem i najbliższymi przedmiotami z jego otoczenia. Nie zostało bowiem zidentyfikowane inne środowisko będące ich rezerwuarem oraz żywicielem, poza człowiekiem. W polskich warunkach najczęściej zdarzają się przypadki wszawicy głowowej, jednak w zależności od czynnika etiologicznego wyróżnia się:
- wszawicę głowową (pediculus capitis),
- wszawicę odzieżową (pedicilus vestimenti),
- wszawicę łonową (pediculus pubis).
Wszawicę głowową wywołują bezskrzydłe pasożyty, o ciele spłaszczonym grzbietowo-brzusznie. Powłoka ich ciała jest dosyć twarda o brunatno-białej barwie, a wielkość dorosłego owada mieści się w granicach 2-4,7 mm. Posiadają one trzy pary odnóży przystosowanych do stabilnego utrzymywania się na włosach. Samica wszy głowowej każdego dnia składa od 5 do 10 białawych bądź przezroczystych, owalnych jaj, zwanych gnidami, co w ciągu miesiąca, stanowiącego średnią długość życia pasożyta, przekłada się na 200-300 jaj. Są one bardzo silnie przytwierdzane do nasady włosów, przy użyciu trudno rozpuszczalnej w wodzie wydzieliny gruczołów cementowych. W optymalnej temperaturze (28-30oC) młode osobniki wylęgają się po 7-8 dniach, zaś w niższej temperaturze okres rozwoju trwa nieco dłużej, osiągając pełną dorosłość po 16 dniach.
Zakażenie wszawicą głowową może następować na drodze kontaktów bezpośrednich, przez kontakt z osobą chorą, jak też pośrednio poprzez używanie wspólnych przyrządów do pielęgnacji włosów (grzebieni, szczotek), czapek, ręczników, jak też odkładaniem odzieży w to samo miejsce. Najłatwiej jest się zarazić w dużych skupiskach ludzkich, takich jak przedszkola, szkoły, internaty, domy dziecka, kolonie czy zatłoczone środki komunikacji miejskiej. Na zachorowanie bardziej podatne są dzieci, młodzież i osoby mające długie włosy, a także żyjące w środowiskach o niskim poziomie higieny, bądź mające styczność z takimi środowiskami.
Objawy
Najbardziej charakterystycznym objawem wszawicy jest dokuczliwy świąd owłosionej skóry głowy, rzadziej mogący dotyczyć brwi lub owłosienia brody. Osobniki obydwu płci pasożyta żywią się krwią człowieka, a świąd powodowany jest ukłuciem skóry przez wesz oraz wprowadzeniem toksyny. Doprowadza to do pojawienia się zmian skórnych mających charakter grudek obrzękowych i bąbli pokrzywkowych. Wykwity zlokalizowane są głównie w okolicy potylicznej, skroniowej i zausznej, a biorąc pod uwagę fakt, iż wszy odżywiają się co kilka godzin, pierwsze objawy są zauważalne już kolejnego dnia od zakażenia.
Na skutek odruchowego drapania zauważalne stają się także przeczosy i otarcia naskórka oraz powierzchnie pokryte strupami, a dodatkowo z ukłutych miejsc sączy się surowiczy płyn, który skleja włosy. W dalszym etapie może dochodzić do wtórnych nadkażeń bakteryjnych, powstawania zliszajowaceń, wyprysku wszawiczego, a nawet powiększenia węzłów chłonnych karkowych i szyjnych. Można zaobserwować również charakterystyczny rumień na karku. Poza opisanymi objawami towarzyszącymi wszawicy, wesz głowowa nie jest groźna jeśli chodzi o przenoszenie innych chorób.
Rozpoznanie choroby odbywa się zazwyczaj w jej początkowych etapach i polega na stwierdzeniu obecności osobników i ich jaj na głowie. Okres zaraźliwości natomiast trwa tak długo jak żyją pasożyty na zakażonej osobie, oraz dopóki pozostają we włosach ich żywe jaja.
Leczenie
W leczeniu wszawicy głowowej istnieje kilka możliwości terapeutycznych, jak również preparatów dostępnych w sprzedaży odręcznej w aptekach.
Wśród nich należy wymienić środki działające na pasożyta na zasadzie neurotoksyczności, poprzez blokowanie kanalików sodowych w membranach nerwowych, co powoduje zmianę przewodnictwa nerwowego w organizmie wszy, porażenie ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, doprowadzając do silnego pobudzenia, paraliżu i śmierci. Mechanizm ten dotyczy preparatów zawierających pyretroidy, czyli pyretrynę, permetrynę lub aletrynę, charakteryzujących się wysoką selektywnością, gdyż działają na insekty około 4400 razy silniej niż na ludzi i inne ssaki. Ze względu na niewystarczającą skuteczność na gnidy zastosowanie preparatu należy powtórzyć po około 7-9 dniach, kiedy to wylęgną się młode osobniki, ale nie osiągną jeszcze dojrzałości płciowej i nie złożą kolejnych jaj. Na rynku dostępne są środki z 1% permetryną, głównie w postaci szamponu, który można stosować już u dzieci powyżej 3. roku życia.
Kolejną grupę w leczeniu wszawicy stanowią preparaty zawierające jako substancje czynne dimetykony, czyli polimery na bazie krzemu i silikony. Działają poprzez zatykanie tchawek, czyli dróg oddechowych insektów, co prowadzi do zablokowania funkcji życiowych. Ze względu na tak selektywny mechanizm działania oraz nie wchłanianie się przez skórę człowieka mogą być stosowane przez dzieci już od 6. miesiąca życia, kobiety w ciąży i alergików. Podobnie jak poprzednio kurację tego typu preparatami należy powtórzyć po około tygodniu. Do grupy związków o działaniu fizykalnym zaliczane są również preparaty o składzie złożonym z olejów roślinnych, tj. oleju kokosowego, anyżowego lub olejku z ylang-ylang.
Zastosowanie znajdują również preparaty pochodzenia ziołowego na bazie wyciągów roślinnych w postaci nalewek z ziela ostróżki polnej, lub mieszanki nalewek piołunowo-wrotyczowej w połączeniu z roztworem kwasu octowego. Preparaty pochodzenia roślinnego należy nakładać na dłuższy okres czasu, tj. około 3 godzin, trzeba pamiętać iż mogą drażnić skórę, stąd też nie należy ich stosować przy skórze podrażnionej ze zmianami zapalnymi. Charakteryzuje je również niezbyt przyjemny zapach oraz konieczność kilkukrotnego powtarzania zabiegu.
Do niedawna również w skutecznym leczeniu wszawicy powszechnie stosowany był 1% lindan w postaci emulsji, lotionu, bądź szamponu, jednak w myśl Konwencji Sztokholmskiej dotyczącej trwałych zanieczyszczeń organicznych, tego typu preparaty zostały wycofane z rynku w 2008 roku.
Poza stosowaniem środków farmakologicznych istotną rolę odgrywa mechaniczne usuwanie pasożyta oraz jego jaj z włosów, najczęściej przy pomocy gęstego grzebienia, bardzo często dołączonego do opakowania do opisanych preparatów, bądź dostępnego w sprzedaży osobno. W wielu przypadkach pomocne może okazać się skrócenie włosów celem łatwiejszego leczenia. Ponadto bielizna osobista i pościelowa oraz używane nakrycia głowy powinny zostać poddane praniu w gorącej wodzie, a przyrządy do pielęgnacji włosów dokładnie wyczyszczone w gorącym roztworze mydlanym.
Profilaktyka
Aby uniknąć zakażenia lub jego rozprzestrzenienia się należy pamiętać o kilku zasadach profilaktyki. Między innymi kontrola stanu skóry głowy dzieci powinna stać się nawykiem ich opiekunów. Jeśli wszawica dotyczy dziecka w wieku przedszkolnym, bądź szkolnym rodzice powinni poinformować dyrektora placówki o problemie, celem podjęcia odpowiednich kroków zapobiegających szerzeniu się wszawicy. Podczas przeprowadzania kuracji u osoby zakażonej, nie należy zapominać również o skontrolowaniu stanu skóry głowy innych członków rodziny, ponieważ może okazać się, iż leczeniem trzeba objąć wszystkich domowników.
Problem wszawicy jest dość powszechnym, jednak prowadzone dotąd badania i statystyki nie odzwierciedlają jego skali, ponieważ przyjęty system rejestracji sprawia, iż wiele przypadków zachorowań nie jest nim objęta, bądź też nie jest zgłaszana.
