Zanim polecimy pacjentowi jakiś produkt na uspokojenie, warto dopytać go o dodatkowe objawy. Przy krótkotrwałym stresie można zaproponować preparaty zawierające zioła tj. lawendę, chmiel, melisę czy kozłek lekarski.
Stres jest nieuniknioną częścią naszego życia. Gdy pojawia się sporadycznie, jest motywacją do działania. Jeśli organizm poddawany jest jego działaniu niemalże codziennie, staje się wówczas czynnikiem zagrażającym zdrowiu. Stres może być fizyczny lub psychiczny. Niestety na co dzień, mamy do czynienia z tym drugim, który nierozładowywany kumuluje negatywne emocje, prowadząc do życia w ciągłym napięciu.
Fizjologia stresu
Psychologowie dzielą stres na eustres, który jest definiowany jako stres krótkotrwały prowadzący do motywacji i rozwoju osobowości oraz dystres trwający długo i skutkujący problemami zdrowotnymi.
Podczas reakcji stresowej aktywowany jest układ współczulny oraz oś podwzgórze-przysadka-nadnercza. Kiedy pojawia się bodziec stresogenny organizm musi przygotować się do wysiłku i wydatku energetycznego, dlatego najpierw pobudzeniu ulega układ współczulny, podwzgórze wysyła sygnał do nadnerczy, by produkować adrenalinę i noradrenalinę. Skutkiem jest przygotowanie organizmu do walki: przyspieszenie oddechu, tętna, wstrzymanie procesów trawienia, większe ukrwienie mięśni, rozszerzenie oskrzeli i źrenic. W drugiej fazie reakcji stresowej podwzgórze produkuje kortykoliberynę pobudzając w ten sposób przysadkę mózgową. Przysadka natomiast wydziela kortykotropinę, która transportowana jest do nadnerczy, gdzie produkowane są dwa główne hormony stresu: kortyzol i aldosteron. Dodatkowo kortykoliberyna hamuje głód, popęd płciowy i powoduje reakcję lęku. Kortyzol powoduje wydzielanie do krwi glukozy i tłuszczów, które w sytuacji „walki i ucieczki” muszą trafić do mięśni. Wykazuje również działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne. Aldosteron podnosi ciśnienie krwi.
Konsekwencje zdrowotne
U większości ludzi krótkotrwały stres nie jest szkodliwy, badania wykazują, że ma nawet korzystne działanie na organizm. Jednak jeśli organizm stale poddawany jest czynnikom stresogennym, mogą pojawić się problemy zdrowotne. Prowadzi to do niestrawności, wrzodów, depresji, osłabienia układu odpornościowego, chorób immunosupresyjnych, nadciśnienia tętniczego. Uważa się, że przewlekły stres jest wysokim czynnikiem ryzyka niepłodności. Ludzie nie zdają sobie sprawy, że konsekwencje zdrowotne ciągłego stresu mogą pojawić się nawet po kilku latach. Symptomy jakie mogą się pojawić to: bezsenność, pogorszenie pamięci, stany lękowe, brak koncentracji, pogorszenie nastroju, rozdrażnienie. Oprócz tego mogą pojawić się objawy somatyczne: przyspieszone bicie serca, podwyższone ciśnienie, zaparcia lub biegunki, brak apetytu, bóle żołądka. Ludzie rzadko są w stanie powiązać te symptomy z reakcją stresową. Często zaczynają chodzić do specjalistów np. gastrologa lub leczą się na nadciśnienie. Tymczasem może się okazać, że jest to początek zaburzeń nerwicowych, depresji lub stanów lękowych, które są konsekwencją długotrwałego stresu i tak naprawdę trzeba rozpocząć od wizyty u psychiatry.
Kiedy do apteki przychodzi pacjent i prosi o lek na uspokojenie lub na sen warto go spytać, czy wie dlaczego nie może spać, czy przypuszcza z czym jest to związane. Czy towarzyszą mu jakieś inne objawy np. lęk, niepokój albo objawy somatyczne ze strony układu pokarmowego czy krążenia. Jeśli okaże się, że jest to chwilowe zdenerwowanie, krótkotrwały stres lub bezsenność można polecić preparaty zawierające zioła tj. lawendę, chmiel, melisę czy kozłek lekarski. Jeśli problem wydaje się być bardziej złożony należy wysłać pacjenta do lekarza.
Ziołolecznictwo
Melisa lekarska (Melissa officinalis) to gatunek z rodziny wargowych. Składniki czynne tej rośliny to olejki eteryczne tj. geranial, cytral, geraniol i linalol. Oprócz tego zawiera również flawonoidy, fenolokwasy czy triterpeny, ale to właśnie olejki eteryczne działają sedatywnie na ośrodkowy układ nerwowy. Melisa jest stosowana w bezsenności, zaburzeniach nerwowych, stanach napięcia, depresji, stanach lękowych. Warto wiedzieć, że najlepsze właściwości wykazuje melisa wyhodowana w doniczce, a nie ta suszona w torebkach do zaparzania. Zawartość olejków eterycznych najwyższa jest w żywej roślinie, co rzutuje na działanie i skuteczność. W aptekach dostępna jest w postaci ziół w torebkach, mieszankach ziół, syropach, tabletkach. Może być stosowana w okresie ciąży (w pierwszym trymestrze może złagodzić nudności) oraz w okresie karmienia piersią. Nie ma również przeciwskazań do stosowania u dzieci.
Lawenda (Lavendula officinalis) zawiera linalol, związek chemiczny, który odpowiada za działanie uspokajające na układ nerwowy. W aptece dostępna jest w postaci olejku lawendowego lub ziół sypkich do sporządzania herbatek. Inhalacja z olejku, picie naparu lub inhalacje wykazują działanie wyciszające i ułatwiające zasypianie. Łagodzą stany napięcia nerwowego głównie poprzez obniżenie ciśnienia i niewielkie działanie moczopędne. Olejek lawendowy zmieszany z innymi olejkami zwiększa ich działanie. Kwiat lawendy jest bezpieczną rośliną, jedynie u kobiet w ciąży nie zaleca się stosowania, ponadto nie stwierdzono działań niepożądanych.
Chmiel zwyczajny pochodzi z rodziny konopiowatych. W lecznictwie wykorzystywane są szyszki chmielu (strobilus lupuli) oraz lupulina, czyli gruczoły olejkowe kwiatostanów. Na rynku dostępny jest w postaci ziół do zaparzania lub sporządzania naparów. Składniki zawarte w chmielu powodują łagodzenie napięcia nerwowego i ułatwiają zasypianie poprzez hamowanie czynności kory mózgowej. Mają zastosowanie w nerwicach, bezsenności czy stanach lękowych. Nie stwierdzono działań niepożądanych, jednak zaleca się stosowanie powyżej 12. roku życia. Ze względu na swoje działanie nasenne nie powinien być stosowany u osób kierujących pojazdami.
Kozłek lekarski (Valeriana officinalis) jest rośliną, z której w lecznictwie wykorzystuje się dwa surowce: Valerianae radix (korzeń) i Valerianae rhizoma (kłącze). Wykazuje on działanie podobne do melisy: uspokajające, nasenne, wywołuje stan odprężenia psychicznego, poprawia jakość snu, działa przeciwlękowo i spowalnia pracę serca w nerwicach. Za to działanie odpowiedzialne są walepotriaty. Są to jednak związki bardzo nietrwałe, rozkładają się pod wpływem wysokiej temperatury i światła i łatwo wietrzeją. Dlatego wg dr. Henryka Różalskiego skuteczność działania kozłka zależy od wielu czynników tj. temperatura przechowywania i ekstrakcji, sposób sterylizacji (kozłek sterylizowany w autoklawie czy pod wpływem UV traci właściwości), a także dawki.
Niestety w aptece nie wiemy jak surowiec był przygotowywany, przechowywany, zanim trafił na apteczne półki. Tak jak w przypadku melisy najlepiej byłoby stosować żywy surowiec kozłka, ale łatwiejszą formą będzie nalewka (Tinctura Valerianae). Walepotriaty łatwiej rozpuszczają się w etanolu niż w wodzie, stąd nalewka będzie miała bardzo dobre działanie. Taką nalewkę należy przyjmować w ilości: 15 ml w ok. 100 ml wody. Kozłek wchodzi w interakcje z lekami uspokajającymi, hamującymi krzepnięcie i przeciwhistaminowymi oraz alkoholem. Walerianę stosować można nie dłużej niż miesiąc, ponieważ może ona wywołać działania niepożądane tj. palpitacje serca, bóle głowy, mdłości, zaburzenia widzenia, bóle brzucha. Nie wolno stosować u kobiet w ciąży i karmiących piersią. Według FDA produkty zawierające walerianę można stosować u dzieci powyżej 12. roku życia.
