Gruczoł ten spełnia w organizmie wiele ważnych zadań. Warto więc przypominać pacjentom, aby odpowiednio wspomagali jego funkcjonowanie. Natomiast dolegliwości wątroby nie można bagatelizować.
Wątroba jest największym gruczołem wydzielania wewnętrznego w ludzkim organizmie. Jej masa waha się między 1500 a 1700 g u dorosłych mężczyzn i między 1300 a 1500 g u kobiet. Położona jest wewnątrz otrzewnej, pod przeponą. Zajmuje prawe podżebrze, a także górną część nadbrzusza i lewego podżebrza. Od góry graniczy z przeponą, od dołu i z tyłu z jelitami i żołądkiem. Wątroba składa się z czterech płatów: prawego, lewego, czworobocznego i ogoniastego. W jej budowie mikroskopowej wyróżnia się: hepatocyty (około 85 proc. miąższu, ich liczbę ocenia się na blisko 300 miliardów), komórki wrzecionowate, gwiazdkowate oraz lipocyty. Hepatocyty mają strukturę wieloboczną i żyją około roku.
Ważny narząd
Wątroba pełni wiele różnorodnych funkcji. Przede wszystkim steruje gospodarką węglowodanową, tłuszczową, białkową i barwnikową organizmu. Bierze udział w procesach odtruwania oraz wytwarzania i wydzielania żółci. Hepatocyt, jako najmniejsza jednostka funkcjonalna i strukturalna wątroby, jest przystosowany do spełniania podstawowych czynności, czyli wydzielania, wydalania, pośredniej przemiany materii, magazynowania i odtruwania organizmu. W hepatocytach dokonują się przemiany metaboliczne, do których substratów dostarcza krew dopływająca z przewodu pokarmowego przez żyłę wrotną. Pomimo że jest to krew żylna, jest ona tylko nieco uboższa w tlen od krwi tętniczej. Resztę zapotrzebowania pokrywa krew z tętnicy wątrobowej, która jest odgałęzieniem pnia trzewnego. W wątrobie zachodzi również synteza lipoprotein, fosfolipidów i cholesterolu, który w głównej mierze jest wykorzystywany do produkcji kwasów żółciowych. Narząd ten wytwarza nawet 85 proc. białek osocza, takich jak: albuminy, białka układu krzepnięcia, np. protrombina, czynniki krzepnięcia krwi (np. czynnik II, V, VII i IX), aminokwasy, ceruloplazmina, a także – w wyniku przemian cyklu Krebsa – mocznik. Niezwykle ważna jest deaminacja aminokwasów występujących w nadmiarze i związane z tym tworzenie mocznika, który jest transportowany do nerek i wydalany.
Jednym z najważniejszych zadań wątroby jest detoksykacja. Gruczoł ten ma bowiem zdolność neutralizacji toksyn, takich jak alkohol, amoniak, zbędnych produktów przemiany materii, w tym leków oraz toksyn środowiskowych. W wątrobie odbywa się również przemiana hemu w bilirubinę, która następnie jest transportowana do jelit i przekształcana w urobilinogen, który jest z kolei przekształcany w urobilinę lub w barwny sterkobilinogen, co powoduje zabarwienie kału na ciemnobrązowy kolor.
Wątroba gromadzi około 2/3 zapasów ustrojowych żelaza, zawiera największe ilości miedzi oraz jest miejscem magazynowania niektórych witamin (B12, A) lub powstawania niektórych aktywnych metabolitów witaminy D. Upośledzenie tej funkcji może spowodować objawy niedoboru tych witamin.
Wątroba wytwarza żółć, która jest niezbędna do trawienia tłuszczów. W ciągu doby produkuje jej około 25-1100 ml. Żółć jest cieczą złożoną z wody (82 proc.), kwasów żółciowych (12 proc.), lecytyny i innych fosfolipidów (4 proc.), cholesterolu (< 1 proc.) oraz innych substancji. Najważniejszym składnikiem żółci są kwasy żółciowe (pierwotne powstające w hepatocytach oraz wtórne – w jelitach). Żółć wytwarzana przez hepatocyty ulega zagęszczeniu w czasie wędrówki przez przewody żółciowe, a zwłaszcza w czasie magazynowania w pęcherzyku żółciowym.
Bardzo ważną funkcją wątroby jest funkcja immunologiczno-neutralizacyjna. Komórki mają zdolność do fagocytozy, czyli pochłaniania cząstek dostających się do gruczołu z krwią z żyły wrotnej. Są to głównie: rozpadające się fragmenty komórek, produkty procesów zapalnych, lipoproteiny, kompleksy immunologiczne, bakterie, wirusy, grzyby i pasożyty. Degradacja odbywa się w makrofagach wątrobowych, w komórkach Browicza-Kupffera, które wydzielają cytokiny – mediatory stanu zapalnego.
Ze względu na złożoność budowy i funkcjonowania wątroby często dochodzi do zaburzeń w jej funkcjonowaniu. Do najpowszechniejszych chorób zalicza się: stłuszczenie wątroby, wirusowe zapalenie typu A, B lub C, marskość oraz uszkodzenia polekowe.
Typowe objawy
Ból brzucha to jeden z najczęstszych objawów zgłaszanych przez pacjentów w aptece. Może on być spowodowany różnymi przypadłościami związanymi z zaburzeniami funkcjonowania w obrębie przewodu pokarmowego, układu moczowo-płciowego, a czasem odległych narządów, których bóle promieniują i są odczuwane w obrębie jamy brzusznej. Wątroba nie jest unerwiona, więc jej ból odczuwany jest pośrednio, najczęściej w nadbrzuszu. Wynika on z powiększenia się gruczołu, który uciska sąsiadujące narządy. Występowanie dodatkowo bólu promieniującego w okolicy prawej łopatki świadczy o kolce żółciowej. Jest to skurcz dróg żółciowych spowodowany obecnością kamieni bądź też zakażeniem bakteryjnym lub wirusowym. Często objawami towarzyszącymi są nudności i wymioty. Jednak podobne dolegliwości bólowe mogą wskazywać również na wrzód trawienny lub zapalenie trzustki.
Podczas przeprowadzania wywiadu z pacjentem farmaceuta powinien zapytać, jak długo występują dolegliwości, czy ból jest przewlekły o umiarkowanym nasileniu czy może ostry i krótkotrwały. Silny ból trwający kilka godzin może wskazywać na poważny stan patologiczny wymagający natychmiastowej konsultacji lekarskiej. Jeśli ból dynamicznie narasta, towarzyszą mu wymioty, zatrzymanie gazów – jest to tak zwany zespół ostrego brzucha, który może sygnalizować zapalenie trzustki, otrzewnej, perforację wrzodu lub tętniaka aorty brzusznej.
Kliniczną konsekwencją hiperbilirubinemii, wynikającą z dysfunkcji wątroby i pęcherzyka żółciowego, jest żółtaczka. Rozpoznanie żółtaczki zależy od jej przyczyny oraz współistnienia i nasilenia niewydolności wątroby. Wymaga to konsultacji lekarskiej, ale objawy są dość łatwe do rozpoznania nawet podczas rutynowej wizyty w aptece. Pacjent z żółtaczką ma żółtawe zabarwienie skóry i błon śluzowych.
Dolegliwości wątroby, na które uskarżają się pacjenci odwiedzający aptekę, często wynikają z nieprawidłowej diety, spożywania dużych ilości tłustych potraw, przyjmowania leków hepatotoksycznych lub nadużywania alkoholu, który drażni wątrobę. Zazwyczaj pacjenci zgłaszają się z uczuciem dyskomfortu w prawym podżebrzu w postaci łagodnego ucisku. Rola farmaceuty polega w tym przypadku głównie na dobieraniu odpowiednich leków, ziół i suplementów diety, które działają wspomagająco i regenerująco.
Substancje wspomagające
Sylimaryna to kompleks flawonoglikanów, w skład którego wchodzą sylibinina, sylichrystyna oraz sylidonina. Zawarty jest on w owocu ostropestu plamistego (Sylibum marianum). Sylibina działa na wątrobę antyhepatotoksycznie i ochronnie, co zostało potwierdzone w wielu badaniach. Udokumentowano przede wszystkim antagonistyczne działanie sylimaryny w stosunku do toksyn muchomora sromotnikowego. Zastosowanie infuzji rozpuszczalnych pochodnych sylibininy w pierwszych 48 godzinach po spożyciu tego trującego grzyba może zapobiec śmiertelnemu zatruciu. Właściwości sylimaryny wykorzystuje się także w profilaktyce i terapii chronicznych zapaleń wątroby oraz jej marskości. Chroni ona komórki wątroby przed szkodliwym działaniem toksyn oraz silnie działających leków, takich jak cytostatyki.
Cynaryna jest pochodną fenolokwasów wyizolowaną z karczochów (Cynara scolymus). Posiada ona klinicznie potwierdzone działanie żółciopędne, zmniejsza także stężenie cholesterolu i triglicerydów we krwi. Ekstrakt z liści karczochów występuje w preparatach złożonych, często w połączeniach z fosfolipidami i witaminami, które działają ochronnie na miąższ wątroby, wspomagają trawienie oraz funkcjonowanie dróg żółciowych.
Mniszek lekarski to pożyteczny dla wątroby surowiec, który zawiera głównie seskwiterpeny oraz triterpeny o działaniu żółciotwórczym i żółciopędnym. Wchodzi w skład mieszanek ziołowych przeznaczonych do stosowania przy chorobach wątroby.
Fosfolipidy są niezbędne do różnicowania i proliferacji komórek wątrobowych. Wbudowują się w ich błony i uzupełniają ubytki powstałe na skutek procesów chorobowych, dzięki czemu zapewniają szybszą regenerację miąższu wątroby. Prawidłowo zbudowane błony hepatocytów tworzą barierę chroniącą przed czynnikami toksycznymi. Dodatkowo przyspieszają eliminację związków tłuszczowych z wątroby, warunkują prawidłowy transport lipoprotein.
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe korzystnie wpływają na gospodarkę lipidową organizmu, wykazują działanie przeciwmiażdżycowe. Poprawiają elastyczność naczyń krwionośnych, chronią przed rozwojem nadciśnienia oraz normalizują krzepliwość krwi.
Odpowiednia dieta
Poza przyjmowaniem leków i suplementów diety wspomagających regenerację wątroby istotne jest przestrzeganie właściwej diety. Lekkostrawny jadłospis o obniżonej zawartości tłuszczów pozwala na regenerację wątroby i nie podrażnia jej. Taki sposób żywienia jest zalecany nie tylko przy schorzeniach wątroby, lecz także pęcherzyka żółciowego, trzustki oraz jelit. Główną zasadą tego modelu żywienia jest zakaz picia alkoholu.
Potrawy powinny być przyrządzane bez dodatku tłuszczu, zaleca się więc gotowanie na parze i pieczenie w foli aluminiowej zamiast smażenia na oleju. Istotne jest ograniczenie spożywania produktów tłustych, takich jak sery, orzechy i nasiona (orzechy włoskie, pestki słonecznika), słodycze (torty, czekolada, wypieki smażone na głębokim tłuszczu: pączki, faworki), tłuste mięso, kiełbasa, smalec, margaryna, tłuste ryby, jajka gotowane na twardo oraz sosy, takie jak majonez i musztarda. Nasycone tłuszcze zwierzęce powinno się zastąpić olejami roślinnymi, najlepiej wielonienasyconymi o bogatej zawartości kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3 i omega-6.
Pacjenci z silnymi dolegliwościami powinni ograniczyć spożywanie surowych owoców (szczególnie kwaśnych i cierpkich, takich jak cytrusy, kiwi, ananasy, truskawki, jabłka) i warzyw (rzodkiew, kalarepa, cebula, por, seler). Warzywa najlepiej gotować na parze.
