Sen jest niezwykle ważnym elementem naszego życia. Jego prawidłowa ilość i jakość mają ogromne znaczenie dla zdrowia.
Człowiek pozbawiony snu umiera, a jego niedobór lub zaburzenia prawidłowego przebiegu prowadzą w pierwszej kolejności do zmęczenia, ograniczenia zdolności poznawczych, pogorszenia koncentracji i zapamiętywania, a następnie do rozwoju wielu poważnych chorób przewlekłych. Oczywiście każdy z nas ma indywidualne potrzeby związane z długością snu, wymagania te zmieniają się również wraz z wiekiem. Jednak nie aż tak bardzo jak wiele osób sądzi. Jeśli w młodości nasze zapotrzebowanie wynosi 8 godzin, to na starość zmniejsza się ono tylko o około 1 godzinę. Czyli nadal potrzebujemy 7 godzin snu, a 4-5 godzin na starość to zdecydowanie za mało.
Bezsenność
Według niektórych badań na bezsenność cierpi 10 proc. populacji, a krótkotrwałe epizody okresowych problemów ze snem dotyczą nawet 20-40 proc. mieszkańców krajów uprzemysłowionych. Z tego względu jest to jedno z najczęstszych zaburzeń, zaraz po bólu głowy i dolegliwościach żołądkowych, powodujących, że pacjent udaje się po poradę do lekarza. Niektóre źródła zaliczają nawet bezsenność do chorób cywilizacyjnych.
Zgodnie z definicją ICD – Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych bezsennością nazywamy stan niedostatecznej ilości i/lub jakości snu, która występuje minimum 3 razy w tygodniu. Wyróżniamy bezsenność przygodną trwającą do miesiąca oraz przewlekłą. W przebiegu tego schorzenia pacjent zgłasza co najmniej jedną z następujących dolegliwości – trudności z zaśnięciem, trudności z utrzymaniem snu, zbyt wczesne budzenie się oraz odczuwanie snu jako takiego, który nie daje odpowiedniego wypoczynku. Istotnym warunkiem rozpoznania problemu jest również zaobserwowanie wtórnych objawów, do których należy przede wszystkim pogorszenie funkcjonowania w ciągu dnia, zmniejszona koncentracja, nadmierne zmęczenie i senność, a także więcej popełnianych błędów, np. podczas prowadzenia samochodu.
Przyczyny bezsenności
Bezsenność krótkotrwała najczęściej spowodowana jest czynnikami związanymi ze stresem i występuje np. przed ważnymi egzaminami, w wyniku problemów w pracy czy życiu osobistym, a także w przebiegu krótkotrwałych chorób, jak na przykład infekcje górnych dróg oddechowych. Natomiast bezsenność trwająca dłużej niż miesiąc jest związana z przewlekłymi chorobami somatycznymi, do których zaliczamy zaburzenia psychiczne i lękowe, zaburzenia metaboliczne, hormonalne, choroby powodujące dokuczliwy ból, choroby prowadzące do ograniczenia aktywności pacjenta w ciągu dnia, a także uzależnienie od alkoholu, oraz paradoksalnie od leków nasennych.
Bezsenność może być spowodowana również pierwotnymi zaburzeniami snu, do których zaliczamy: zaburzenia rytmu snu i czuwania, np. zespół opóźnionej fazy snu, przyspieszonej fazy snu oraz rytm nie 24-godzinny.
Regulacja rytmu okołodobowego snu i jego zaburzenia
Do najważniejszych czynników odpowiedzialnych za regulację rytmu okołodobowego snu i czuwania należy melatonina. Jest to hormon wydzielany przez szyszynkę. Jej synteza podlega rytmowi dzień-noc, który regulowany jest przez światło dzienne, a kontrolowana jest przez wewnętrzny zegar biologiczny zlokalizowany w podwzgórzu. Odpowiednia praca szyszynki pozwala w ten sposób na synchronizację procesów fizjologicznych organizmu ze zmianami zachodzącymi w środowisku zewnętrznym.
Zaburzenia regulacji rytmu okołodobowego są w dzisiejszych czasach coraz bardziej powszechne. Związane są one przede wszystkim ze zmianami w naszym życiu – nadmiernym narażeniem na stres, przebywaniem w pomieszczeniach zamkniętych z dostępem jedynie światła sztucznego czy aktywnym tryb życia w nocy. Zaburzenia wydzielania melatoniny, a tym samym rozwój bezsenności, dotyczy również osób pracujących zmianowo oraz często podróżujących do różnych stref czasowych. Poza tym wraz z wiekiem organizm ludzki produkuje coraz mniej tego hormonu. Związane jest to ze zwapnieniami w obrębie szyszynki. W wyniku tych procesów u osób po 50. roku życia drastycznie maleje ilość melatoniny we krwi, natomiast u osób po 70. roku życia jej ilości są śladowe, zanika również dobowy rytm jej wydzielania. Obniżona synteza melatoniny w organizmie może być również związana z przewlekłym stosowaniem niektórych leków, jak na przykład antagonistów receptorów beta-adrenergicznych oraz niektórych niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Badania jednoznacznie wykazują związek rozwoju bezsenności właśnie z niskim stężeniem melatoniny w organizmie.
Stosowanie melatoniny w leczeniu bezsenności
W przypadku bezsenności związanej z zaburzeniami rytmu okołodobowego jednym z farmakologicznych sposobów leczenia jest podawanie melatoniny w odpowiedniej dawce i o odpowiedniej porze. Nie jest ona lekiem nasennym, a tak zwanym chronobiotykiem – jej działanie sprowadza się przede wszystkim do ułatwienia zasypiania poprzez uruchomienie kaskady odpowiednich reakcji. Wzrost stężenia melatoniny w osoczu pełni rolę sygnału powodującego pogłębiające się uczucie zmęczenia, zmniejszenie aktywności psychofizycznej i metabolicznej oraz nasilenie subiektywnego odczucia senności. Podana wczesnym wieczorem przyspiesza zaśnięcie, ale również zmniejsza latencję snu oraz latencję ważnej dla naszego organizmu fazy REM. Jej prawidłowy poziom poprawia również architekturę snu wpływając na lepszy wypoczynek i regenerację. Co więcej, odpowiednie stężenie melatoniny w organizmie warunkuje także prawidłowe działanie układu immunologicznego oraz ze względu na właściwości przeciwwolnorodnikowe spowolnienie procesów starzenia się.
Badanie wykazują, że doustne podanie melatoniny efektywnie zwiększa jej stężenie w osoczu do poziomu fizjologicznego w nocy i indukuje sen około godzinę po zażyciu. Efekt nasenny tego leku pojawia się on dopiero przy zastosowaniu dużych dawek, nawet do 10 mg. Stosowanie tej substancji nie powoduje również efektu odstawienia ani nie wpływa na zdolności psychomotoryczne i funkcje poznawcze w ciągu dnia. Melatoninę zwykle podaje się w dawce 1-5 mg na około godzinę przed planowanym zaśnięciem. Należy jednak pamiętać, że działanie leku obserwuje się stopniowo, nawet do dwóch tygodni stosowania. Co więcej, melatonina jest hormonem, dlatego w dawkach powyżej 1 mg może być dostępna jedynie jako lek OTC.
Piśmiennictwo
1. Wichniak A., Wierzbicka A., Jernajczyk W.: Zasady rozpoznawania i leczenia bezsenności. Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2008; 1(1): 30-39
2. Wojtas A., Ciszewski S.: Epidemiologia bezsenności. Psychiatria3(8): 79-83
3. Grabska-Kobyłecka I., Nowak D.: Sen, bezsenność i jej leczenie – krótki przegląd aktualnej wiedzy ze szczególnym uwzględnieniem ziołolecznictwa. Pediatr Med. Rodz 2014; 10(3): 270-277
4. Chwełatiuk E.: Melatonina u ssaków – związek o wielu funkcjach. Problemy Nauk Biologicznych 2008; 1-2: 93-102
5. Iwanek K.: Melatonina w leczeniu zaburzeń snu. Lek w Polsce 2014; 5: 43-48
6. Zawilska JB.: Melatonina – hormon o działaniu pronasennym. Bromat Chem Toksykol 2008; 3: 224-228
