Łupież i łojotokowe zapalenie skóry są najczęściej występującymi patologiami w obrębie owłosionej skóry głowy. Ich zwalczanie jednak nie należy do najprostszych. Jak wybrać skuteczną kurację przeciwłupieżową?
Ze względu na swoją etiologię i obserwowane objawy, łupież i łojotokowe zapalenie skóry powinny być omawiane razem. Co więcej, nie ustalono do tej pory, czy łupież powinien być traktowany jako odrębna jednostka chorobowa, czy jako łagodna odmiana łojotokowego zapalenia owłosionej skóry głowy. Nie ma jednak wątpliwości, że nadmierne złuszczenie warstwy rogowej skóry głowy to jeden z najpowszechniejszych problemów dermatologicznych. W jednym z amerykańskich badań wykazano, że na łupież cierpi około 50 mln ludzi, którzy łącznie wydają na środki przeciwłupieżowe prawie 300 mln dolarów rocznie. Mimo powszechnego występowania, patogeneza obu schorzeń nie jest do końca poznana.
Wśród czynników predysponujących do łupieżu i łojotokowego zapalenia skóry głowy wymienia się: nieprawidłową odnowę komórek warstwy rogowej, wzmożoną aktywność gruczołów łojowych, zaburzenie równowagi naturalnego mikrobiomu, w tym nadmierny rozrost grzybów Malassezia spp., zaburzenia hormonalne, nadmierny stres, obniżoną odporność, predyspozycje genetyczne oraz nieprawidłową dietę i pielęgnację.
Objawy
Łupież charakteryzuje się obfitym, łuskowatym złuszczeniem naskórka. Wynika on z nadmiernej proliferacji komórek warstwy rogowej. W warunkach fizjologicznych proces złuszczania i odnowy komórek wynosi około 28 dni. W przypadku łupieżu proces ten przyspiesza do 7-15 dni.
Klinicznie najczęściej obserwowany jest łupież zwykły (suchy) oraz łupież tłusty. W przypadku łupieżu zwykłego obserwujemy drobne, białe łuski przypominające puder. Skóra głowy nie jest objęta stanem zapalnym, nie swędzi i nie jest podrażniona. Nieleczony może jednak przekształcić się w łupież tłusty, w którym łuski oblepione łojem zaczynają nawarstwiać się na powierzchni skóry. Powstają strupy i rozwija się stan zapalny. Klinicznie łupież tłusty objawia się żółtawymi, tłustymi łuskami, silnym świądem i wypadaniem włosów. Częstość występowania łupieżu wynosi nawet 5-10 proc. Szczególnie narażone są młodsze osoby w wieku 10-20 lat oraz mężczyźni, u których łupież występuje nawet 6 razy częściej niż u kobiet. Uważa się, że główną przyczyną powstawania łupieżu jest nadmierna kolonizacja grzybów z rodzaju Malassezia spp.
Etiologia łupieżu
W warunkach fizjologicznych grzyby Malassezia spp. stanowią aż 45 proc. mikrobiomu skóry głowy, obok Staphylococcus spp. i Propionibacterium spp. Jednak ich nadmierna kolonizacja prowadzi do zaburzenia naturalnej równowagi i rozwój stanu chorobowego. Grzyby Malassezia spp. są lipofilne i lubią gromadzić się w miejscach bogatych w gruczoły łojowe. Z tego względu nie powinien dziwić fakt, że w przypadku łupieżu tłustego i łojotokowego zapalenia skóry, obserwuje się nawet 2-krotny wzrost populacji tego grzyba. Łupież nie dotyczy osób łysych. Oznacza to, że mieszek włosowy jest niezbędny do kolonizacji tego grzyba, jednak jego dokładna rola nie została do tej pory poznana.
O roli Malassezia spp. w etiologii łupieżu i łuszczycowego zapalenia skóry świadczy fakt, że objawy obu schorzeń nasilają się wraz ze wzrostem ilości kolonii grzyba. Te drożdżakopodobne organizmy cechują się silnymi właściwości prozapalnymi i stymulują odpowiedź immunologiczną. Wydzielane przez nie enzymy rozkładają trójglicerydy do wolnych kwasów tłuszczowych, w tym kwasu oleinowego. Wolne kwasy tłuszczowe przenikając do warstwy rogowej naskórka, zakłócają funkcję barierową skóry oraz prowadzą do stanu zapalnego i nadmiernego łuszczenia się skóry.
Łojotokowe zapalenie skóry
Z kolei łojotokowe zapalenie skóry nierozerwalnie jest związane w obecnością stanu zapalnego, charakteryzującym się rumieniem, silnym złuszczeniem naskórka i świądem. Zmiany dotyczą głównie owłosionej skóry głowy, ale mogą się pojawić również wzdłuż kręgosłupa, na czole, za uszami, czy w obrębie brwi. Objawy łojotokowego zapalenia skóry występują sezonowo i zaostrzają się przede wszystkim w sezonie jesienno-zimowym.
Na łojotokowe zapalenie skóry cierpi 1-3 proc. populacji, głównie w wieku 18-40 r.ż. Podobnie jak w przypadku łupieżu, głównym czynnikiem etiologicznym tego schorzenia są grzyby z rodzaju Malassezia spp. Ich nadmierny rozrost może być związany z zaburzeniem wydzielania łoju, obserwowanym w przebiegu łojotokowego zapalenia skóry. Intensywna praca gruczołów łojowych nie tylko powoduje powstawanie dogodnych warunków dla rozwoju tego grzyba, ale także prowadzi do podrażnienia skóry głowy.
Podobnie jak w przypadku łupieżu, płeć męska jest dużo bardziej narażona na pojawienie się objawów łojotokowego zapalenia skóry. Sugeruje się, że jest to związane z gospodarką hormonalną. Zaburzenie poziomu androgenów może powodować niekorzystne zmiany w składzie łoju, w tym wzrostu ilości trójglicerydów i cholesterolu. Tym samym, zwiększenie udziału lipidowych składników łoju promuje kolonizację Malassezia spp.
Leczenie
Jak wspomniano, ważną rolę w patogenezie łupieżu i łojotokowego zapalenia skóry pełnią drożdżakopodobne grzyby. Z tego względu w leczeniu, jak i w profilaktyce tych schorzeń często stosuje się substancje o działaniu przeciwgrzybiczym, takich jak:
- pirytionian cynku – jego mechanizm działania polega na zaburzeniu czynności transportowej błony komórkowej grzyba, co prowadzi do śmierci komórki. Dodatkowo wspomaga normalizację procesu keratynizacji i reguluje produkcję sebum. Pirytionian cynku jest lipofilny, rozpuszcza się w wydzielinie gruczołów łojowych, co zwiększa jego skuteczność działania;
- ketokonazol – składnik produktów leczniczych do stosowania zewnętrznego. Zaburza biosyntezę ergosterolu, składnika błony komórkowej grzyba, czego efektem jest zmiana przepuszczalności błony i obumarcie komórki. Ketokonazol ma szerokie spektrum działania, wśród nich na grzyby z rodzaju Malassezia spp. i Candida spp. Jego skuteczność jest udowodniona zarówno w łupieżu, jak i łojotokowym zapaleniu skóry, a jednocześnie nie przenika do krążenia ogólnego i jest bezpieczny;
- cyklopiroksolamina – mechanizm jej działania polega na chelatowaniu jonów trójwartościowych żelaza i glinu, prowadząc do zmniejszenia aktywności enzymów metalozależnych. Tym samym cyklopiroksolamina zaburza przepływ jonów przez błonę komórkową grzyba, prowadząc do destrukcji jego komórek. Substancja działa również przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie, hamując syntezę prostaglandyn i leukotrienów. W 2006 r. cyklopiroksolamina została uznana przez Polskie Towarzystwo Dermatologiczne za lek z wyboru w leczeniu łojotokowego zapalenia skóry i łupieżu;
- pirokton olaminy (octopirox) – hamuje nadmierny rozrost Malassezia spp., przeciwdziała łuszczeniu się i wspomaga proces oczyszczenia warstwy rogowej;
- klimbazol – pochodna azolowa o strukturze i mechanizmie działania analogicznym do ketokonazolu;
Szampony przeciwłupieżowe stosuje się leczniczo codziennie do ustąpienia objawów lub profilaktycznie 1-2 razy w tygodniu. Wyjątkiem jest ketokonazol. W celach terapeutycznych stosuje się go 2 razy w tygodniu przez 2-4 tygodnie, a zapobiegawczo raz na dwa tygodnie. Po rozprowadzeniu szamponu, należy go pozostawić na kilka minut na skórze głowy i dopiero spłukać. Wygodną postacią jest też pianka do skóry głowy – stosuje się ją po umyciu włosów, wmasowuje w skórę i pozostawia do wyschnięcia bez spłukiwania.
Substancje keratolityczne
Nadmierne złuszczenie warstwy rogowej naskórka jest związane z zaburzeniem procesu keratynizacji, a dokładniej z hiperproliferancją keratynocytów. Usunięcie złogów martwego naskórka jest szczególnie istotne w przypadku łupieżu tłustego i łojotokowego zapalenia skóry, w przebiegu których nawarstwienie łusek prowadzi do stanu zapalnego. Wśród środków złuszczających można wymienić m.in.:
- siarkę – działanie keratolityczne możliwe jest dzięki reakcji między siarką a cysteiną zawartą w keratynocytach. Siarka posiada również właściwości przeciwdrobnoustrojowe;
- kwas salicylowy – skutecznie usuwa martwy naskórek, zmniejsza również adhezję międzykomórkową korneocytów;
- mocznik – działa silnie keratolitycznie, nawilża i regeneruje skórę;
- kwas glikolowy – normalizuje proces złuszczenia;
Substancje keratolityczne często występują w postaci emulsji, żeli lub płynów. Wmasowuje się je w skórę głowy i zostawia do wchłonięcia lub zmywa wodą po 15-30 minutach.
Substancje cytostatyczne
Hamują proliferację komórek, regulując proces odnowy komórek warstwy rogowej.
- siarczek selenu – ma właściwości cytostatyczne na komórki naskórka i mieszków włosowych, a także dodatkowe działanie przeciwgrzybiczne i przeciwłojotokowe;
- dziegcie brzozowe – pozyskiwane w procesie suchej destylacji kory brzozowej, ich miejscowe stosowanie hamuje syntezę DNA komórek naskórka, a także dodatkowo zmniejszają przetłuszczenie się włosów i kolonizację Malassezia spp.
Wyciągi roślinne
W składzie szamponów przeciwłupieżowych bardzo często można znaleźć składniki pochodzenia roślinnego. Wśród nich na uwagę zasługują przede wszystkim:
- ekstrakt z korzenia łopianu – o działaniu przeciwzapalnym i antyseptycznym;
- wyciąg ze świeżego kłącza tataraku – hamuje aktywność gruczołów łojowych;
- ekstrakt z kory wierzby – zawiera kwas salicylowy, który złuszcza i przyśpiesza odnowę naskórka.
Bibliografia
1. Wcisło-Dziadecka B., Lis-Święty A., Trzmiel D. Dandruff and seborrhoeic dermatitis of the scalp – pathogenesis, clinical Picture and therapeutic aspects. Post Dermatol Alergol 2007; XXIV, 2: 59–64.
2. Manuel F, Ranganathan S. A new postulate on two stages of dandruff: a clinical perspective. Int J Trichology. 2011 Jan;3(1):3-6.
3. Ranganathan S. Mukhopadhyay T. Dandruff: the most commercially exploited skin disease. Indian J Dermatol. 2010 Apr-Jun; 55(2): 130–134.
4. Grimalt R. A Practical Guide to Scalp Disorders J Invest Dermatol. 2007;12(2): 10-14.
5. Baran E., Szepietowski J., Maleszka R. i wsp. Łojotokowe zapalenie skóry i łupież: konsensus postępowania terapeutycznego. Wytyczne rekomendowane przez Polskie Towarzystwo Dermatologiczne. Dermatol Klin 2006; 8: 229-34.
6. Zawirska A. Grzyby z rodzaju Malassezia. Nowe informacje. Post Dermatol Alergol 2004; 2: 97-103.
