Silny ból ucha, nasilający się nocą, wysoka temperatura oraz objawy zapalenia dróg oddechowych mogą świadczyć o zapaleniu ucha środkowego. Pacjentowi w aptece warto przypomnieć, jak prawidłowo zaaplikować krople do ucha.
Główną przyczyną występowania zapalenia ucha są wirusy, które uszkadzając błonę śluzową nosogardzieli, stwarzają dobre warunki do wystąpienia tzw. nadkażenia bakteryjnego. Patogeny dostają się z nosogardzieli do ucha środkowego przez trąbkę słuchową, która łączy oba te narządy. Zatem śluz przeniesiony z nosa gromadzi się w uchu środkowym i naciska na błonę bębenkową powodując ból i stan zapalny.
Objawy
Zapalenie ucha środkowego częściej występuje u dzieci. Charakterystyczne objawy to: silny ból uszu, nasilający się nocą, płacz, wysoka temperatura, osłabienie słuchu, zawroty głowy, brak apetytu, a nawet bóle brzucha i wymioty. Często towarzyszą temu objawy zapalenia dróg oddechowych tj. ból gardła, katar, kaszel. Ból ucha może występować także w innych chorobach, jak choćby zapalenie ślinianek, choroby zębów czy neuralgia nerwu trójdzielnego, dlatego ważna jest prawidłowa diagnoza. Za główne kryteria w diagnostyce zapalenia ucha środkowego uważa się ból uszu, wysoką gorączkę, zaczerwienioną i uwypukloną błonę bębenkową, co świadczy o nagromadzonym wysięku. Lekarz laryngolog dokonuje diagnozy poprzez badanie słuchu, zastosowanie otoskopu, oraz bezpośredni wywiad. Ważne jest również odróżnienie zapalenia ucha zewnętrznego od wewnętrznego. Jeśli ból ucha występuje przy naciąganiu lub dotyku płatka usznego lub uciskaniu masy chrzęsnej znajdującej się przy małżowinie, oznacza to zapalenie ucha zewnętrznego. W zapaleniu ucha wewnętrznego nie występuje ból przy ucisku tych struktur anatomicznych.
Etiologia
Patogeny odpowiedzialne za zapalenie uszu to: Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis, Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes. Przebieg choroby trwa zwykle tydzień, rzadko obserwuje się dłuższy niż 3 tygodnie. Infekcja może przejść w stan przewlekły. Mówi się o nim, gdy dziecko choruje częściej niż 6-8 razy w roku. Potrzebna jest wtedy konsultacja laryngologiczna, aby stwierdzić przyczynę permanentnych zachorowań. Zapalenie uszu trzeba leczyć, tak, aby nie rozprzestrzeniło się na sąsiadujące tkanki. Może dojść do powikłania, jakim jest zapalenie wyrostka sutkowatego – struktury znajdującej się bezpośrednio za uchem, ktorą tworzy część sutkowa kości skroniowej. Wskutek przeniesienia stanu zapalnego na wyrostek sutkowaty, może dojść do rozmiękania kości i wytworzenia ropy. Charakterystyczny dla tego stanu jest obrzęk w miejscu za uchem, zaczerwienienie, gorączka i odstające uszy spowodowane gromadzeniem torbieli z ropą. Z wyrostka sutkowatego stan zapalny może dalej przenosić się na szyję. Innym powikłaniem może być posocznica, rzadziej porażenie nerwu czaszkowego lub zapalenie opon mózgowych.
Istnieją również inne czynniki poza etiologią wirusową, które predysponują do wystąpienia zapalenia ucha. U dzieci zapalenie ucha środkowego występuje częściej niż u dorosłych, co może być spowodowane budową anatomiczną trąbki słuchowej. Uważa się, że dzieci, które nie są karmione piersią lub długo używają smoczków chorują częściej. Dym papierosowy zaburza prawidłowe funkcjonowanie rzęsek, co w konsekwencji może powodowac zapalenie uszu. Często pierwotną przyczyną są predyspozycje genetyczne, rozszczep podniebienia lub wrodzone defekty uszu.
Leczenie
W leczeniu infekcji uszu najważniejsze jest podawanie leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych, ponieważ antybiotyki zaczynają swe działanie dopiero po około 24 godzinach. W dzisiejszych czasach nie od razu proponuje się terapię antybiotykami. Istnieje leczenie zwane z ang. „watchful waiting”, czyli czujne wyczekiwanie. Lekarz zaleca pacjentowi obserwowanie objawów przez 24-48 godzin, ponieważ w 80 proc. przypadków w tym czasie dochodzi do ustąpienia objawów. Czasami nawet dochodzi do samoistnego pęknięcia błony bębenkowej i wycieku ropy. Szybko wtedy ustępuje ból i dochodzi do całkowitego wyleczenia, a pęknięcie zabliźnia się. U dzieci rodzice mogą obserwować żółte plamy na poduszce, co świadczy o pęknięciu błony. Ponadto przestają płakać, co świadczy o tym, że już nie boli. Niestety pacjenci, którzy zgłaszają się do lekarza często zjawiają się już na tyle w zaawansowanym stadium choroby, że trzeba natychmiast podać antybiotyk. Lekarz również nie będzie czekał z przepisaniem antybiotyku, jeśli występuje bardzo ciężki przebieg choroby tj. biegunka, wymioty, gorączka przez 24 godziny, bardzo ciężki stan ogólny, częste nawracające zapalenia uszu, utrata słuchu, wydzielina z uszu oraz u dzieci poniżej 6. miesiąca życia.
Lekiem z wyboru stosowanym w antybiotykoterapii zapalenia ucha u dzieci jest amoksycyklina lub amoksycyklina z kwasem klawulanowym. Zaleca się także wybrane cefalosporyny tj.: cefuroksym, cefiksym, cefpodoksym. Alternatywą dla pacjentów uczulonych na penicyliny są makrolidy – erytromycyna, roksytromycyna i klarytromycyna. U dorosłych można zastosować lewofloksacynę lub moksyfloksacynę, ale tylko wtedy, kiedy inne antybiotyki zawiodły. Leki te posiadają liczne działania niepożądane i interakcje z innymi lekami, zatem ich zastosowanie powinno być ostatecznością.
O co zapytać pacjenta?
Rola farmaceuty w procesie samoleczenia pacjenta z zapaleniem ucha jest bardzo istotna, ponieważ można pomóc choremu środkami dostępnymi bez recepty na początku występowania infekcji. Jeśli pacjent skarży się na lekkie lub umiarkowane bóle uszu dobrym wyborem będą: leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, przeciwzapalne, sympatykomimetyki, leki sekretolityczne, krople do uszu o działaniu przeciwbólowym. Jeśli po 2-3 dniach ból nie ustępuje należy zwrócić się po pomoc do lekarza. Jeżeli natomiast pacjent skarży się na silne bóle, wysoką gorączkę, objawy trwają kilka dni, należy go bezwzględnie odesłać do lekarza, wspomagając środkami przeciwbólowymi lub innymi wyżej wymienionymi. Pomocne pytania, które powinno się zadać to: Od kiedy Pana/Panią boli ucho? Czy ból występuje również przy ucisku chrząstki lub za uchem? Czy występuje gorączka lub inne objawy? Czy już coś Pan/Pani stosował? Szczególną ostrożność należy wykazać w stosunku do pacjentów pediatrycznych, których powinno się odsyłać do lekarza, wydając jedynie leki przeciwbólowe i przeciwzapalne.
Leki przeciwbólowe, które powinny być stosowane w zapaleniu ucha to ibuprofen i paracetamol. Podane łącznie wykazują silniejsze właściwości przeciwbólowe. Ibuprofen dodatkowo wykazuje działanie przeciwzapalne. Sympatykomimetyki zawarte kroplach i sprayach do nosa mają istotne znaczenie z punktu widzenia wentylacji trąbki słuchowej. Powodują obkurczenie błony śluzowej trąbki słuchowej i ułatwiają odprowadzanie wydzieliny z ucha środkowego do gardła. Pacjent może nie wiedzieć, po co lek stosowany na katar ma być stosowany podczas bólu ucha. Zatem należy mu cierpliwie wyjaśnić, że ucho, nos i gardło są ze sobą połączone i krople obkurczające śluzówkę nosa obkurczają również śluzówkę ucha i nosogardzieli. Inną opcją są leki sekretoliytyczne, które mają za zadanie rozrzedzenie wydzieliny i ułatwienie jej usunięcia, tj. acetylocysteina czy ambroksol lub ziołowe leki roślinne.
Prawidłowe stosowanie kropli do uszu
Bardzo często pacjenci nawet sami pytają o krople do uszu przeciwzapalne i przeciwbólowe. Na rynku aptecznym dostępne są bez recepty krople z salicylanem choliny. Mogą być stosowane w ramach terapii „bacznej obserwacji” przy objawach zapalenia ucha środkowego i zewnętrznego. Okres ich stosowania nie powinien być dłuższy niż 5 dni, a stosować je można już od 3. roku życia. Bezwzględnym przeciwskazaniem jest perforacja błony bębenkowej. Jest prosty test, któremu można poddać pacjenta, by sprawdzić czy nie doszło do przerwania błony bębenkowej, tzw. próba Valsalvy. Należy ucisnąć nos i jednocześnie wydmuchać powietrze. Jeśli słychać świst, oznacza to, że błona bębenkowa jest uszkodzona.
Przy wydawaniu kropli do uszu ważne jest udzielenie pacjentowi kilku praktycznych wskazówek, jak je prawidłowo stosować. Butelkę należy ogrzać w rękach, ponieważ błona bębenkowa na zimno reaguje bólem. Nie należy aplikować samemu, lepiej poprosić drugą osobę i przybrać pozycję leżącą na boku. Przewód słuchowy jest zakrzywiony i dlatego u dorosłych powinno się lekko pociągnąć małżowinę uszną do góry, natomiast u dzieci do tyłu i na dół. Przy takich poradach mamy pewność, że pacjent dobrze zaaplikuje krople. Co ważne, krople do uszu ze względu na swoje działanie miejscowe, mogą być krótkotrwale stosowane u kobiet w ciąży i karmiących piersią. Oprócz kropli z salicylanem choliny dostępne są krople złożone z mieszanin olejków eterycznych, które mogą również załagodzić stan zapalny. Takie naturalne preparaty mogą być stosowane u dzieci poniżej 3. roku życia.
