Szczepienia i mity, które utworzyły się wokół, to temat rozmowy z Markiem Posobkiewiczem, Głównym Inspektorem Sanitarnym.
Główny Inspektorat Sanitarny m.in. opracowuje Program Szczepień Ochronnych (PSO), potem sprawuje nad nim nadzór. Jaka jest procedura opracowywania PSO?
Obowiązek szczepień ochronnych jest regulowany w prawie polskim w sposób wynikający z uczestnictwa Polski w koordynowanych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) międzynarodowych programach całkowitego wykorzenienia (eradykacji) takich chorób zakaźnych jak: poliomyelitis, odra i różyczka, jak również w krajowych programach zwalczania chorób zakaźnych, a także z konieczności zapewnienia ochrony indywidualnej dzieci wobec chorób o szczególnie ciężkim przebiegu i wysokiej śmiertelności.
Zgodnie z Konstytucją RP zarówno każdy obywatel ma prawo do ochrony zdrowia, jak i władze publiczne są zobowiązane do zwalczania chorób epidemicznych i zapewnienia ochrony swoim obywatelom, w tym poprzez m.in. zwalczanie chorób zakaźnych. W Polsce przeprowadzanie szczepień ochronnych odbywa się zgodnie z obowiązującymi wymogami prawa, czyli zgodnie z ustawą z dnia 5 grudnia 2008 „o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi” i lekarskimi badaniami kwalifikacyjnymi osób ubezpieczonych. Trzeba podkreślić, że w odniesieniu do osób nieposiadających pełnej zdolności do czynności prawnych (m.in. dzieci) odpowiedzialność za wypełnienie tego obowiązku ponosi osoba sprawująca nad daną osobą prawną pieczę albo jej opiekun faktyczny (zwykle są to rodzice).
Zakup szczepionek służących do przeprowadzania obowiązkowych szczepień ochronnych odbywa się centralnie i jest finansowany z budżetu państwa. W związku ze wzrastającym co roku kosztem programu szczepień w Polsce i przewidzianym w budżecie Ministerstwa Zdrowia wzrostem w skali rocznej jedynie 3,5 proc. nakładu na PSO na kolejne lata, polski PSO ma jeden z najniższych poziomów finansowania programów szczepień w Europie Środkowo-Wschodniej, mimo iż szczepienia ochronne są najbardziej opłacalną inwestycją w zdrowie publiczne.
Jak jest tworzony program szczepień?
Opracowaniu PSO towarzyszy szczegółowa analiza aktów prawnych dotyczących przedmiotowego tematu oraz ocena aktualnej sytuacji epidemiologicznej kraju. Ogólny schemat postępowania podczas tworzenia PSO rozpoczyna się od zebrania od gremiów eksperckich i zainteresowanych podmiotów uwag i sugestii, co do szczepień włączanych do kalendarza na kolejny rok i lata następne. Nadesłane propozycje zostają zestawione i przedłożone pod obrady Rady Sanitarno-Epidemiologicznej. Na podstawie wniosków wynikających z dyskusji opracowywane są zalecenia i ramy merytoryczne Programu Szczepień Ochronnych na kolejny rok z uwzględnieniem obowiązujących przepisów prawnych.
Podczas posiedzeń Rady Sanitarno-Epidemiologicznej przy Głównym Inspektorze Sanitarnym omawiane są także plany dotyczące wprowadzenia nowych schematów szczepień ochronnych, przy uwzględnieniu najnowszych zaleceń i rekomendacji opiniotwórczych organizacji międzynarodowych, takich jak: WHO, ECDC, CDC. Wnioski i rekomendacje z posiedzenia Rady przedkładane są do dyskusji, następnie przesyłane do akceptacji Głównego Inspektora Sanitarnego. Kolejny krok to opracowywanie projektu PSO, który zostaje przedłożony pod obrady kierownictwa Ministerstwa Zdrowia. Ostatecznie Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego wraz z załącznikiem – Programem Szczepień Ochronnych na dany rok kierowany jest do publikacji w „Dzienniku Urzędowym Ministra Zdrowia”.
Co jaki czas powinna być wprowadzona modyfikacja PSO?
Program Szczepień Ochronnych jest przed każdym uaktualnieniem poddawany szczegółowej analizie merytorycznej, finansowej oraz prawnej. Modyfikacja PSO w Polsce jest uzależniona w głównej mierze od środków finansowych przeznaczanych na ten cel, ujętych w budżecie ministra właściwego do spraw zdrowia.
Jak z perspektywy Głównego Inspektora Sanitarnego wyglądają szczepienia ochronne, w tym obowiązkowe, w Polsce?
Nałożenie przez ustawodawcę powszechnego obowiązku poddawania się szczepieniom ochronnym przeciw wybranym chorobom zakaźnym zapewnia odpowiednio wysoki odsetek osób uodpornionych przeciw tym chorobom i skutecznie zmniejsza ryzyko epidemicznego szerzenia się chorób zakaźnych w populacji. Wprowadzenie obowiązkowych szczepień ochronnych przeciw wybranym chorobom zmniejsza także społeczne skutki związane z ciężkimi zdrowotnymi następstwami chorób zakaźnych, w tym związane z kosztami leczenia tych chorób oraz ich powikłań ponoszonymi przez sektor finansów publicznych. Uzupełnieniem obowiązujących regulacji prawnych jest ogłaszany corocznie przez Głównego Inspektora Sanitarnego, w drodze komunikatu, Program Szczepień Ochronnych, przeznaczony dla lekarzy i pielęgniarek. Jest to dokument, który zawiera informacje oraz wytyczne dotyczące sposobu realizacji obowiązku zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, w tym szczegółowe wskazania dotyczące stosowania poszczególnych szczepionek do szczepień obowiązkowych i zalecanych.
Z czego wynika w Polsce pewna niechęć do szczepień?
W Polsce szczepienia ochronne są społecznie akceptowane, o czym świadczy utrzymujący się od wielu lat wysoki poziom zaszczepienia populacji, co było wielokrotnie podkreślane przez ekspertów z dziedziny wakcynologii i pediatrii. Dla większości rodzajów szczepień wahał się on w przedziale 95-99,8 proc., a w niektórych przypadkach sięgał nawet 100 proc., co jest doceniane przez międzynarodowe gremia eksperckie. Mimo iż Polska szczyci się wysokim stopniem wykonawstwa szczepień ochronnych, zdarzają się sytuacje okresowego spadku tego wskaźnika w określonych województwach.
Rodzice, którzy nie zgadzają się na szczepienia dzieci, robią to z różnych pobudek: ideologicznych, religijnych. Uważają, że szczepionki są nieskuteczne, niepotrzebne lub wręcz szkodliwe. Jako argument podają fakt, że ich nieszczepione dzieci nie chorują. Dzieje się tak dlatego, że inne zaszczepione dzieci tworzą wokół dzieci nieszczepionych „ochronny krąg”, dzięki czemu te niezaszczepione nie mają kontaktu ze źródłem zakażenia. Rodzice twierdzą, że nie ma potrzeby szczepić dzieci, ponieważ choroby, przed którymi chronią szczepionki, praktycznie nie występują. Zapominają o tym, że szereg chorób zostało wyeliminowanych dzięki powszechnym szczepieniom ochronnym, w przypadku zaniechania których mogą niestety powrócić. Rodzice przeciwni szczepieniom szkodzą nie tylko swoim dzieciom, ale też osobom o osłabionej odporności, np. innym dzieciom czy osobom starszym, które są bardziej narażone na choroby zakaźne niż zdrowi i silni ludzie. Szczepionki, jak każdy lek, mogą wprawdzie powodować działania niepożądane, ale większym ryzykiem od ich wystąpienia jest nieszczepienie dziecka i narażanie go na ciężkie powikłania chorób zakaźnych.
Przeciwnikami szczepień są nie tylko niektórzy rodzice, ale też pediatrzy. Argumenty są mało racjonalne, ale swoje robią. Jak z tym zjawiskiem radzi sobie GIS?
Szczepienia mają swoich zwolenników i przeciwników. Moda na unikanie szczepień przyszła z Europy Zachodniej. Podobny scenariusz przerobiły wcześniej Stany Zjednoczone. Mimo korzyści, jakie płyną ze szczepień ochronnych przez ponad 50 lat, obserwuje się, że z roku na rok rośnie grupa rodziców, którzy nie chcą szczepić swoich dzieci. Swój opór argumentują najczęściej strachem przed możliwymi powikłaniami. Opór przed podaniem szczepionki wynika – jak to określają – z „troski” o dziecko.
Zjawisko ignorowania zagrożenia ze stronnych chorób zakaźnych oraz bezpodstawne podważanie faktów naukowych i wyników badań klinicznych przez przeciwników szczepień i ruchy antyszczepionkowe, naturalnie wymusza reakcje ekspertów, instytucji rządowych i samorządowych. Kwestia ta rodzi konieczność intensyfikacji działań edukacyjnych, kierowanych nie tylko do ogółu społeczeństwa, ale także do środowiska medycznego, dotyczących pozycji szczepień ochronnych zwłaszcza w kontekście zapobiegania chorobom wieku dziecięcego.
Ważna jest nie tyle „walka” z oporem przeciwko szczepieniom, co pozytywna ich promocja, również w środowisku medycznym. Wiele bowiem chorób zakaźnych okresu dziecięcego niesie ryzyko ciężkiego przebiegu, a często powikłań, do włącznie ze zgonem. Spadek poziomu wyszczepialności w Polsce może przynieść niekorzystne skutki w postaci wzrostu zachorowań na choroby zakaźne, ale także zwiększenia liczby ciężkich powikłań tych chorób.
Każdy pacjent (w przypadku dzieci – rodzic) powinien zostać poinformowany przez lekarza o korzyściach zdrowotnych stosowanej profilaktyki, jak też o możliwościach ewentualnego wystąpienia odczynów związanych ze szczepieniem. Również osoby uprawnione do wykonywania szczepień ochronnych, w tym pielęgniarki i położne posiadające kwalifikacje do podawania szczepionek, są zobowiązane do informowania pacjentów o celowości szczepień, korzyściach zdrowotnych stosowanej profilaktyki, możliwościach ewentualnego wystąpienia odczynów związanych ze szczepieniem.
Państwowa Inspekcja Sanitarna prowadzi m.in. działalność oświatowo-zdrowotną, podejmując szereg działań mających na celu podniesienie świadomości społeczeństwa w zakresie szczepień ochronnych. Jedną z tego typu aktywności są inicjatywy podejmowane w ramach corocznie obchodzonego w ostatnim tygodniu kwietnia Europejskiego Tygodnia Szczepień (European Immunization Week, EIW). Celem tej inicjatywy jest propagowanie szczepień jako najskuteczniejszej formy zapobiegania chorobom. Kolejnymi przykładami działań podejmowanych przez Państwową Inspekcję Sanitarną są prowadzone w ubiegłych latach kampanie edukacyjne takie jak: „Stop Meningokokom”, „Zapobiegaj grypie”, „Chroń przed grypą siebie i innych”. Pracownicy Państwowej Inspekcji Sanitarnej przeprowadzają także szkolenia, pogadanki i rozmowy interwencyjne. Ich celem jest m.in. wyjaśnienie roli szczepień, zachęcanie i przekonanie opiekunów dzieci do konieczności poddawania się szczepieniom obowiązkowym, szczególnie jeśli dotyczy to grup osób uchylających się od nich. Główny Inspektorat Sanitarny przygotował też kampanię informacyjno-edukacyjną oraz akcję informacyjną pod hasłem „Zaszczep w sobie chęć szczepienia”. Stanie się ona docelowo trwałym elementem działań Głównego Inspektoratu Sanitarnego w zakresie promocji szczepień ochronnych. Akcja jest realizowana poprzez uruchomienie strony internetowej pod adresem www.szczepienia.gis.gov.pl. Na początek został przygotowany podstawowy pakiet informacji na temat szczepień ochronnych dla rodziców i opiekunów dzieci oraz lekarzy i pielęgniarek.
Czy można podać dziecku obowiązkową szczepionkę wbrew woli rodziców?
To, że szczepienia są obowiązkowe, nie znaczy, że są wykonywane z zastosowaniem przymusu, w tym przymusu bezpośredniego. Niewykonanie obowiązkowego szczepienia jest zagrożone sankcją administracyjną w postaci grzywny. Ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi nie nakłada jednak sankcji karnych na rodziców i opiekunów prawnych dzieci za nieprzeprowadzenie obowiązkowych szczepień u dziecka. Nie wyklucza to jednakże przyjęcia, iż niedochowanie obowiązku przeprowadzenia szczepień ochronnych względem dzieci w konkretnych okolicznościach może być ocenione jako narażenie osoby pozostającej pod opieką na niebezpieczeństwo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 ust. 1 i 2 Kodeksu karnego). W przypadku doznania przez dziecko uszczerbku na zdrowiu spowodowanego zaniechaniem przeprowadzenia szczepień ochronnych, nie jest wykluczona również odpowiedzialność karna rodzica lub opiekuna (art. 157 Kodeksu karnego).
Niezależnie od powyższego, stosownie do przepisu art. 116 § 2 Kodeksu wykroczeń, karze grzywny albo karze nagany podlega osoba, która sprawując pieczę nad osobą małoletnią lub bezradną, nie dopełnia obowiązku spowodowania, aby osoba ta zastosowała się do nakazów lub zakazów, wskazań lub zarządzeń leczniczych zawartych w przepisach o zapobieganiu tym chorobom lub o ich zwalczaniu. Z tego przepisu wynikają sankcje wykroczeniowe dla rodziców lub opiekunów prawnych, niedochowujących obowiązku przeprowadzenia wobec dzieci wymaganych szczepień. W konkretnych okolicznościach zaniedbanie przeprowadzenia u dziecka szczepień ochronnych może być przesłanką do zastosowania przez sąd opiekuńczy ograniczeń w zakresie władzy rodzicielskiej, o których mowa w art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a nawet do pozbawienia tej władzy, o czym mowa w art. 111 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Na ile ruchy antyszczepionkowe są groźne dla społeczeństwa?
Ruchem antyszczepionkowym określane jest działanie zmierzające do zaniechania szczepień i zahamowania ich stosowania. Najczęściej dzieje się to przez szerzenie teorii lub hipotez o nieskuteczności, wręcz szkodliwości szczepień, o niepożądanych odczynach poszczepiennych (w oparciu o dane często niezweryfikowane jakościowo i ilościowo, przesadzone lub domniemane), o braku potrzeby szczepień wobec malejącej zapadalności na daną chorobę, a wzrastającym ryzyku powikłań poszczepiennych. Wykorzystywane bywają różnego rodzaju psychologiczne sposoby oddziaływania zarówno na jednostkę, jak i na zbiorowość.
Niestety, wzrasta populacja osób nieszczepionych i nieuodpornionych. Konsekwencją tego jest obserwowany w ostatnim czasie wzrost, także w krajach Europy, liczby zachorowań np. na odrę czy poliomyelitis.
Rozmawiał Piotr Muszyński
