W aptece często pojawiają się pacjenci, którzy skarżą się na zaburzenia snu. To powszechne schorzenie ma duży wpływ na jakość codziennego życia, ogólne samopoczucie, zdrowie oraz efektywność wykonywanej pracy.
Zaburzenia snu definiuje się jako zmniejszoną ilość bądź złą jakość snu, na skutek pojawienia się trudności w zasypianiu, częstym lub przedwczesnym budzeniu się, braku uczucia wyspania mimo odpowiedniej długości snu lub kombinacji tych objawów. Może być związana ze stanami wzmożonego napięcia nerwowego, stresem, pracą na nocne zmiany lub zmianą stref czasowych (bezsenność pierwotna), bądź też wystąpić jako objaw innych chorób.
Postacie bezsenności
Uważa się, że dorosły człowiek powinien przesypiać średnio osiem godzin w ciągu doby, choć istnieją osoby o znacznie mniejszym zapotrzebowaniu na sen. Typowy jest również spadek tego zapotrzebowania wraz z wiekiem. Najczęstszą postacią bezsenności jest tzw. bezsenność przejściowa, trwająca maksymalnie kilka dni i skutkująca jedynie wzmożoną sennością dnia następnego. Jeśli problem utrzymuje się przez około 2-3 tygodnie mówimy już o bezsenności krótkotrwałej, a powyżej 3 tygodni – o bezsenności przewlekłej. Farmaceuta może udzielić efektywnej pomocy jedynie pacjentom z przejściową lub krótkotrwałą bezsennością – przyczyny problemu przewlekłego należy natomiast poszukać z pomocą lekarza. Zaburzenia snu mogą być bowiem jedynie objawem znacznie poważniejszych jednostek chorobowych, takich jak depresja.
Przyczyny i skutki zaburzeń snu
Bezsenność odzwierciedla zaburzenia w ośrodkach snu i czuwania w mózgu i może być efektem oddziaływania zarówno czynników zwiększających aktywność tych pierwszych, jak i osłabiających aktywność drugich. Najczęstszą przyczyną bezsenności przejściowej i krótkotrwałej są czynniki środowiskowe, przede wszystkim stres (egzaminy, śmierć bliskiej osoby, utrata pracy, ślub, przeprowadzka itp.) oraz zmiana stref czasowych (podróże), nadmierny hałas, światło bądź ekstremalne temperatury otoczenia. Częstą przyczyną bezsenności jest zahamowanie wytwarzania melatoniny oraz wzrost poziomu kortyzolu.
Warto mieć również na uwadze możliwość indukowania bezsenności poprzez leki bądź używki, np. przez powszechnie występującą w środkach spożywczych kofeinę (kawa, herbata, napoje gazowane, napoje energetyzujące oraz suplementy diety wspomagające odchudzanie).
Podjęcie skutecznej walki z zaburzeniami snu jest niezwykle istotne, bowiem przewlekłe stany deprywacji snu mogą mieć znacznie poważniejsze konsekwencje niż tylko obniżenie poziomu koncentracji w ciągu dnia i efektywności wykonywanych zadań. Bezsenność może być przyczyną osłabienia odporności, huśtawki emocjonalnej (rozdrażnienie, wybuchy gniewu, łatwość irytacji), większej podatności na choroby układu krążenia i układu pokarmowego, rozwój nadwagi i otyłości, czy wreszcie zwiększonego ryzyka spowodowania wypadków komunikacyjnych.
W aptekach można wybierać spośród szerokiej gamy dostępnych bez recepty preparatów wspomagających walkę z bezsennością. Zdecydowana większość z nich to leki OTC zawierające hormon melatoninę oraz złożone, ziołowe suplementy diety (rzadziej leki), w formie tabletek lub herbatek do zaparzania, o działaniu łagodnie uspokajającym i nasennym.
Melatonina
Melatonina jest hormonem szyszynki odpowiedzialnym za regulację rytmu dobowego. Jej wydzielanie jest stymulowane przez ciemność i hamowane przez światło, co umożliwia zachowanie właściwego rytmu snu i czuwania. Podawanie melatoniny znajduje więc szczególne uzasadnienie u ludzi podatnych na jego zaburzenia (osoby niewidome, pracujące na nocne zmiany, narażone na zmiany stref czasowych w czasie podróży samolotem). Ponadto wiadomo, że produkcja melatoniny obniża się wraz z wiekiem, co może być wytłumaczeniem częstej bezsenności u osób starszych. Okazało się, że u osób powyżej 65. roku życia skutecznie poprawia ona jakość snu, a ponadto jest bezpieczna i dobrze tolerowana, nawet podczas 6-miesięcznej kuracji. Melatonina wykazuje dwa główne kierunki działania w leczeniu zaburzeń snu. Po pierwsze, powoduje bezpośredni efekt nasenny, który jest prawdopodobnie wynikiem interakcji z ośrodkowym układem GABA-ergicznym. Po drugie, wykazuje działanie chronobiologiczne, dostosowując zmiany w zakresie rytmu snu i czuwania do zmian oświetlenia i długości trwania dnia i nocy. Działanie to odbywa się przede wszystkim poprzez specyficzne ośrodkowe receptory melatoninowe MT1 i MT2.
Na rynku dostępne są leki zawierające dawki 1 mg, 3 mg i 5 mg melatoniny. Po podaniu doustnym wchłania się ona szybko, a czas półtrwania wynosi zaledwie 30-50 min. Melatonina działa od pierwszego dnia stosowania, warto pamiętać, że maksymalne skutki działania melatoniny mogą być wyraźnie odczuwalne po 2 tygodniach stosowania. Zaleca się, by początkowo przyjmować na około godzinę przed snem 5 mg melatoniny przez okres 2-4 tygodni, a następnie w razie potrzeby kontynuować leczenie, stosując dawki 1 mg, 3 mg lub 5 mg także na godzinę przed snem. Poprawa jakości snu w trakcie kuracji następuje stopniowo, a dłuższe stosowanie melatoniny jest bezpieczne i nie prowadzi do uzależnienia.
Preparaty ziołowe
Ziołowe preparaty są najczęściej wybieranymi specyfikami przez osoby z zaburzeniami snu na tle nerwowym. W ich skład wchodzą m.in. wyciągi z kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis), chmielu zwyczajnego (Humulus lupulus), męczennicy cielistej (Passiflora incarnata), melisy lekarskiej (Melissa officinalis), rumianku zwyczajnego (Matricaria chamomilla, syn. Matricaria recutita), głogu dwuszyjkowego (Crataegus oxycantha), lawendy lekarskiej (Lavandula officinalis) i Withania somnifera.
Skomponowane z tych wyciągów roślinnych suplementy diety i leki OTC w zasadzie nie budzą zastrzeżeń co do swojego bezpieczeństwa. Najczęściej wysuwane wobec nich zarzuty dotyczą jednak braku wpływu na jakość snu, co może obniżać ocenę ich skuteczności.
Higiena snu
Niezależnie od podjętych kroków farmakologicznych skuteczna walka z bezsennością wymaga również zadbania o właściwą higienę snu. Przez to pojęcie rozumie się określone zachowania i praktyki pacjenta, mające na celu eliminację czynników środowiskowych mogących zakłócać nocny odpoczynek. Zaleca się przede wszystkim wprowadzenie jak największej regularności w odniesieniu do godzin zasypiania i pobudki, a także unikanie drzemek w ciągu dnia, mogących zmniejszać zapotrzebowanie na sen w nocy. Warto również ograniczać spożywanie przekąsek, napojów i preparatów zawierających kofeinę (szczególnie w godzinach popołudniowych i wieczornych), a także zadbać o właściwą temperaturę powietrza w sypialni – zbyt nagrzane pomieszczenie negatywnie wpływa na jakość snu. Odradza się również wykonywanie ćwiczeń fizycznych bezpośrednio przed snem (działają pobudzająco), wskazana jest natomiast aktywność fizyczna w ciągu dnia. Warto ostrzegać pacjentów, że choć alkohol spożyty bezpośrednio przed snem ułatwia zasypianie, to jednak spłyca sen i pogarsza jego jakość.
