fot. depositphotos

Kaszel mokry czy suchy?

W okresie jesienno-zimowym kaszel należy do najczęstszych dolegliwości zgłaszanych przez pacjentów w aptekach.

Farmaceuci wydają każdego dnia wiele preparatów o działaniu przeciwkaszlowym. Prawidłowo przeprowadzony wywiad i ustalenie przez farmaceutę z jakiego typu kaszlem ma do czynienia, mokrym czy suchym, pozwala na szybkie wyleczenie pacjenta.

Kaszel to fizjologiczny odruch obronny organizmu, będący wynikiem podrażnienia receptorów kaszlowych znajdujących się w drogach oddechowych (błona śluzowa nosa, gardło, krtań, tchawica, oskrzela), jak i poza nimi (zewnętrzny przewód słuchowy, żołądek, opłucna, osierdzie, przepona). Główną funkcją kaszlu jest oczyszczenie dróg oddechowych ze śluzu, drobnoustrojów oraz ciał obcych dostających się do ich wnętrza wraz z wdychanym powietrzem. Przyczyn kaszlu jest wiele, jeśli jednak kaszel jest objawem choroby, bezwzględnie wymaga leczenia.

Przyczyny kaszlu

W zależności od miejsca, w którym znajduje się przyczyna kaszlu, kaszel można podzielić na pochodzenia płucnego, pozapłucnego i centralnego. Kaszel jest najczęstszym objawem infekcji górnych dróg oddechowych, ale może również występować przy braku schorzeń wirusowych ze strony układu oddechowego. Przykładem tego typu kaszlu jest kaszel o podłożu alergicznym, kaszel będący objawem choroby nowotworowej oskrzeli oraz płuc lub kaszel o podłożu psychogennym (nerwicowy, wywołany stresem).

Często kaszel przewlekły może być wywołany spływaniem wydzieliny po tylnej ścianie gardła. Wynika to z przewlekłego stanu zapalnego błony śluzowej nosa na tle alergicznym bądź zapalenia zatok obocznych nosa. Leczenie polega na terapii choroby podstawowej.

Przyczyną kaszlu może być także przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP). Choroba charakteryzuje się kaszlem połączonym z odkrztuszaniem i częstymi zapaleniami oskrzeli. Pojawiają się również napadowe skurcze oskrzeli podobne do tych, które występują w astmie. Palenie papierosów nasila ten rodzaj kaszlu, dlatego rzucenie palenia papierosów jest bezwzględnym czynnikiem dalszej terapii pacjenta. W przypadku POChP stosuje się głównie leki rozszerzające oskrzela i hamujące proces zapalny (glikokortykosteroidy).

Niewydolność lewej komory serca poprzez zaburzenie krążenia płucnego jest kolejną przyczyną kaszlu. Zwężenie zastawki mitralnej z tych samych powodów może prowadzić do rozwoju tej dolegliwości.

Szczególnym rodzajem jest kaszel poinfekcyjny, związany z uszkodzeniem nabłonka oddechowego, nasileniem wrażliwości receptorów kaszlowych oraz wtórną nadreaktywnością oskrzeli.
Kaszel mogą wywołać również czynniki zewnętrzne jak dym papierosowy, suche powietrze, zmiana temperatury powietrza. Kaszel jest także objawem niepożądanym, będącym wynikiem przyjmowania niektórych leków (beta-adrenolityki, inhibitory konwertazy angiotensyny, amiodaron, nifedypina).

Rodzaje kaszlu

W zależności od czasu trwania kaszel dzielimy na ostry (do 3 tygodni) i przewlekły (powyżej 8 tygodni). Kaszel utrzymujący się między 3 a 8 tygodniem można uznać za stan podostry.
Ze względu na rodzaj kaszlu wyróżniamy kaszel suchy (bez wykrztuszania śluzu) i mokry (z wydalaniem śluzu). W literaturze można również spotkać podział na kaszel napadowy, charakterystyczny dla takich chorób jak krztusiec, astma, mukowiscydoza; kaszel krtaniowy charakterystyczny dla chorób zapalnych krtani u dzieci; kaszel szczekający będący objawem chorób zakaźnych jak błonica, a także kaszel spastyczny pojawiający się w astmie oskrzelowej jako wynik skurczu dolnych dróg oddechowych.

Ze względu na porę występowania kaszlu, kaszel można podzielić na kaszel poranny, nocny oraz po jedzeniu. Ten ostatni najczęściej wskazuje na podrażnienia błony śluzowej przewodu pokarmowego (na przykład refluks żołądkowo-przełykowy), a samo schorzenie wymaga leczenia inhibitorami pompy protonowej (omeprazol, pantoprazol, lanzoprazol) lub inhibitorami receptorów histaminowych H2.

Pomoc farmaceuty w leczeniu kaszlu

Aby rozpocząć leczenie kaszlu istotnym jest, aby farmaceuta przeprowadził z pacjentem wywiad w celu zdiagnozowania jego przyczyny. Na rynku farmaceutycznym jest wiele leków wydawanych bez recepty stosowanych do przerwania kaszlu, ale tylko umiejętny ich wybór oraz poznanie przyczyny kaszlu pozwoli na szybkie wyleczenie pacjenta. Kluczowym zadaniem farmaceuty jest ustalenie rodzaju kaszlu, z jakim pacjent przychodzi do apteki.

Kaszel suchy

Kaszel mający podłoże alergiczne zazwyczaj jest suchy i nasila się w nocy. Towarzyszy mu wydzielina z nosa, świąd, zapalenie spojówek oraz charakteryzuje się zmiennością sezonową. W leczeniu kaszlu o podłożu alergicznym stosuje się leki przeciwhistaminowe, najczęściej w połączeniu z lekami o działaniu przeciwkaszlowym.

W okresie jesienno-zimowym do apteki zgłaszają się pacjenci z kaszlem, który towarzyszy przeziębieniu. Zazwyczaj zaczyna się on nagle i jest suchy, męczący oraz nasila się w godzinach wieczornych. Odruch kaszlu można opanować poprzez podanie leków hamujących ośrodek kaszlu w ośrodkowym układzie nerwowym. Do tego typu substancji należą kodeina, dekstrometorfan lub butamirat. Leki te charakteryzują się dużą skutecznością, jednakże należy pamiętać o możliwości wywołania u pacjenta uzależnienia, zwłaszcza od kodeiny.

Kodeina to lek, będący pochodną morfiny, działa ośrodkowo w rdzeniu przedłużonym na ośrodek kaszlu. Preparat znajduje zastosowanie w leczeniu suchego, uporczywego kaszlu. Może powodować uzależnienie podczas dłuższego stosowania. Podaje się ją co 4-6 godzin. Występuje zarówno w formie syropu, jak i tabletek.

Dekstrometorfan jest również pochodną opioidową działającą ośrodkowo w mechanizmie niekompetencyjnego blokowania receptorów N-metylo-D-asparaginowych (NMDA). Lek ten w mniejszym stopniu od kodeiny powoduje uzależnienie. Na rynku występuje w wielu preparatach, w postaci syropu, tabletek, saszetek podawanych do 4-8 godzin.

Praktycznie pozbawiony działania uzależniającego jest butamirat, nieopioidowy lek przeciwkaszlowy o działaniu ośrodkowym. Występuje w formie kropli i syropu.

W leczeniu kaszlu suchego zastosowanie mają również śluzy roślinne podawane najczęściej doustnie w postaci syropów. Łagodzą one odczucie podrażnienia w obrębie gardła i działają osłaniająco na błonę śluzową żołądka. Śluzy najczęściej pozyskiwane są z liści podbiału (Folium Farfarae), babki lancetowatej (Plantago lanceolata), liści i kwiatów malwy (Folium et Flos Malvae), kwiatów dziewanny (Flos Verbasci) oraz korzeni prawoślazu (Radix Althaeae).

W leczeniu kaszlu suchego od niedawna farmaceuta może zaproponować lewodropropizynę, substancję do tej pory dostępną z przepisu lekarza. Lewodropropizyna jest skuteczna w hamowaniu kaszlu o różnej etiologii (w tym kaszel w przebiegu raka płuca, związany z zakażeniami górnych i dolnych dróg oddechowych, krztusiec). Hamuje skurcz oskrzeli wywołany serotoniną, histaminą i bradykininą. Nie hamuje skurczu oskrzeli wywołanego acetylocholiną (brak działania przeciwcholinergicznego). Po podaniu doustnym lewodropropizyna szybko się wchłania (dostępność biologiczna około 75 proc.) Nie ulega kumulacji. Wydalana głównie z moczem w postaci niezmienionej oraz w postaci metabolitów.

Leki na kaszel suchy powinny być stosowane doraźnie przez okres od 2 do 3 dni oraz przy „duszącym kaszlu” zaleca się ich stosowanie na godzinę przed zaśnięciem.

Suchość w gardle a kaszel

Suchość w gardle oraz chrypka to dolegliwości, które również mogą wywoływać u pacjenta odruch kaszlu. Wysuszona śluzówka gardła nie stanowi właściwej bariery ochronnej przed patogenami, dlatego w takim przypadku należy dbać o prawidłowe jej nawilżenie. Pomocne mogą być preparaty w postaci aerozolu, zawierające w swym składzie kompleksowe połączenia witaminy A i E rozpuszczone w glicerynie o działaniu nawilżającym, a także ekstrakt z aloesu, który wykazuje właściwości bakteriobójcze i przeciwwirusowe oraz korzystnie wpływa na procesy regeneracyjne w organizmie człowieka. Tego typu preparaty przywracają funkcje fizjologiczne zaburzeń czynnościowych błony śluzowej gardła i krtani. Zalecane są również dla osób intensywnie pracujących głosem, przepracowanych i przemęczonych.

Kaszel mokry

W leczeniu kaszlu mokrego stosuje się leki wykrztuśne i sekretolityczne, które ułatwiają oczyszczenie dróg oddechowych z zalegającej wydzieliny.

Mechanizm działania leków wykrztuśnych polega na zwiększeniu wydzielania wodnistego śluzu na skutek zmiany pH wydzieliny i jej upłynnienia (chlorek sodu); bezpośredniego drażnienia gruczołów oskrzelowych (gwajafenazyna, sulfogwajakol, olejki eteryczne); podrażnienia zakończeń czuciowych błony śluzowej dróg oddechowych i żołądka (benzoesan sodu, preparaty roślinne zawierające saponiny). Wśród surowców roślinnych zawierających glikozydy saponinowe wyróżniamy korzeń lukrecji (Radix Glycyrrhizae), korzeń pierwiosnka (Radix Primulae), korzeń i kłącze mydlnicy lekarskiej (Radix et Rhizoma Saponariae), prawoślaz lekarski (Althaea officinalis) oraz olejki eteryczne zawarte w owocach anyżu, kopru włoskiego i zielu tymianku. W składzie mieszanek wykrztuśnych można wyróżnić jeszcze olejki eteryczne takie jak olejek eukaliptusowy, sosnowy, miętowy.

Mechanizm działania leków sekretolitycznych (acetylocysteina, karbocysteina, bromheksyna oraz jej aktywny metabolit ambrosol) polega na upłynnieniu wydzieliny oskrzeli, jednak nie poprzez zwiększenie ilości płynnej wydzieliny, ale poprzez rozrywanie wiązań disiarczkowych w mukopolisacharydach śluzu i zmniejszenie lepkości wydzieliny dróg oddechowych. Dodatkowo leki mukolityczne działają neutralizująco na wolne rodniki tlenowe i aktywne metabolity. Leki mukolityczne obecnie zastępują leki wykrztuśne.

W ostatnim czasie w leczeniu chorób zapalnych oskrzeli i płuc przebiegających z kaszlem i odkrztuszaniem stosuje się fenspiryd (wcześniej wydawany na receptę lekarską). Fenspiryd ma działanie przeciwzapalne i rozkurczające oskrzela. Związane jest to z takimi mechanizmami działania jak działanie antagonistyczne na receptory histaminowe H1, działanie spazmolityczne typu papawerynowego lub muskulotropowego oraz działanie przeciwzapalne, mogące wynikać ze zmniejszonego wydzielania mediatorów procesów zapalnych.

Kiedy do lekarza?

Jeśli pacjent zgłasza, że kaszel nie ustępuje powyżej 7 dni, a objawowi towarzyszy wysoka gorączka powyżej 39°C, ból w klatce piersiowej, plwocina zielonkawo-rdzawa, świszczący oddech oraz duszność, bezwzględnie powinien być skierowany do lekarza. Konsultacji lekarskiej wymaga również pacjent, u którego objaw kaszlu utrzymuje się dłużej niż 2 tygodnie (może to świadczyć o wtórnej infekcji bakteryjnej) lub pacjent z kaszlem przewlekłym trwającym dłużej niż 3 tygodnie, który może być objawem zapalenia oskrzeli, płuc, rozedmy, a nawet choroby nowotworowej płuc.

Podsumowanie

Kaszel najczęściej wynika z infekcji wirusowych, rzadziej bakteryjnych. Farmaceuta powinien poinformować pacjenta, że dobrym uzupełnieniem leczenia kaszlu może być picie naparu z siemienia lnianego, który powleka błonę śluzową gardła lub wody z miodem. Napoje powinny być lekko ciepło lub mieć temperaturę pokojową. Warto również nawilżać powietrze w domu oraz wykonywać inhalacje z dodatkiem olejku tymiankowego, eukaliptusowego albo miętowego lub naparu z rumianku oraz lawendy. Inhalacje powinno się wykonywać co najmniej 2 razy dziennie. W warunkach domowych nasilony kaszel można łagodzić także poprzez nacieranie klatki piersiowej rozgrzewającym spirytusem kamforowym lub salicylowym.

Najistotniejsze jest jednak dostosowanie sposobu leczenia do rodzaju kaszlu, ponieważ stosując preparaty hamujące odruch kaszlowy w przypadku kaszlu mokrego, bądź preparaty wykrztuśne w przypadku kaszlu suchego, możemy tylko zaszkodzić.

piśmiennictwo

1.    Szczeklik A. Choroby wewnętrzne, Medycyna Praktyczna, Kraków 2011, ISBN 978-83-7430-289-0.
2.    Kokot F. Diagnostyka różnicowa objawów chorobowych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007, ISBN 978-83-200-3295-6.
3.    Jachowicz R. Farmacja praktyczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010, ISBN 978-83-200-4181-1.

Podobne wiadomości

Nie ma możliwości dodania komentarza