Katar u dzieci

Nieżyt nosa, zwany potocznie katarem, jest nierozerwalnie związany z wiekiem dziecięcym. Może występować przez cały rok, ze szczególnym nasileniem w okresie wczesnowiosennym i jesienno-zimowym. Mimo swojej powszechności i zwykle niegroźnego przebiegu, może być bardzo uciążliwy. A im dziecko młodsze, tym uciążliwość większa.

Nos, jako początkowy fragment górnego odcinka dróg oddechowych, pośredniczy w wymianie gazowej. Ma za zadanie oczyszczenie, nagrzanie i nawilżenie wdychanego powietrza. Jest pierwszą linią obrony organizmu przed drobnoustrojami chorobotwórczymi, alergenami czy składnikami drażniącymi, obecnymi we wdychanym powietrzu. Zabezpiecza dalsze odcinki dróg oddechowych przed niekorzystnym ich działaniem. Istotną rolę w tym procesie odgrywa tzw. aparat śluzowo-rzęskowy. Śluz produkowany w nosie ma za zadanie zatrzymywać wszelkie drobnoustroje, alergeny, czynniki drażniące, a rzęski nabłonka migawkowego nosa, poruszając się około 1000 razy na minutę, usuwają go wraz z przyklejonymi zanieczyszczeniami z dróg oddechowych z prędkością 3-25 mm/min. Gdy jednak mechanizmy obronne zawiodą, u dzieci głównie pod wpływem czynników infekcyjnych i alergicznych, dochodzi do rozwoju stanu zapalnego błony śluzowej nosa, mówimy o katarze, czyli inaczej o nieżycie nosa.

Dlaczego dzieci tak często mają katar?

Jest kilka powodów częstego nieżytu nosa u dzieci:

• niedojrzała budowa układu oddechowego dziecka – drogi oddechowe są krótkie i wąskie, wyścielone łatwo przepuszczalną błoną śluzową, aparat śluzowo-rzęskowy nie całkiem wydolny
• niedojrzałość immunologiczna
• warunki społeczne sprzyjające zakażeniom – dzieci często przebywają w dużych skupiskach, takich jak przedszkola, żłobki, klubiki dziecięce; rodzice nierzadko przyprowadzają zakatarzone dzieci do tych placówek, drobnoustroje bardzo łatwo przenoszą się z jednego dziecka na kolejne drogą kropelkową
• nieprawidłowa higiena i pielęgnacja – dzieci są przegrzewane, zbyt mało czasu spędzają na świeżym powietrzu, są niewłaściwie żywione (jedzą zbyt mało warzyw i owoców, a zbyt dużo pokarmów słodkich), są zbyt krótko lub nie są wcale karmione piersią; dzieci w wieku przedszkolnym, często nie potrafią jeszcze zadbać o higienę nosa podczas kataru, nie oczyszczają go właściwie, nie myją rąk
• nieprawidłowa higiena otoczenia – pomieszczenia, w których przebywają dzieci mają zbyt wysoką temperaturę, jest zbyt niska wilgotność powietrza, są rzadko wietrzone, w obecności dzieci są palone papierosy
• towarzyszące choroby przewlekłe, takie jak alergia, mukowiscydoza specyfika wieku dziecięcego, np. u niemowlaków poniżej 5. miesiąca życia znaczna część katarów spowodowana jest przez cofanie się treści pokarmowej z żołądka do jamy ustnej i jam nosa, co określane jest jako fizjologiczny refluks, związany z niedojrzałością przewodu pokarmowego; kwaśna treść żołądka podrażnia śluzówkę nosa, pojawia się sapanie, furczenie, rzężenie i wydzielina w nosie; dzieci często wkładają różne małe przedmioty do otworów ciała, także do nosa, wówczas katar jest zwykle jednostronny, czasem ropny; u dzieci przedszkolnych istotną rolę spełnia także możliwy przerost migdałka gardłowego (tzw. trzeciego).

Infekcyjny nieżyt nosa

To jedna z najczęstszych chorób wieku dziecięcego. Według danych ok. 80 proc. dzieci przebyło taką infekcję co najmniej kilka razy w życiu. Czynnikiem etiologicznym są zwykle wirusy: rinowirusy, koronawirusy, wirusy RS, grypy, paragrypy, adenowirusy, enterowirusy. Zakażenia bakteryjne (paciorkowcami, gronkowcami, Mycoplasma pneumoniae) są rzadsze i zwykle rozwijają się w następstwie infekcji wirusowych. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową, inkubacja trwa zwykle 4-5 dni. W przebiegu kataru infekcyjnego wyróżnia się trzy fazy:

• obrzękowo-wysiękowa: z obrzękiem, przekrwieniem śluzówek, obfitym wysiękiem surowiczym; nos jest zatkany, pojawia się lejący katar, spływająca po tylnej ścianie gardła wydzielina może powodować kaszel, u starszych dzieci podrażnienie i ból gardła, węzły chłonne mogą być powiększone, u niemowląt pojawia się problem z oddychaniem (bo potrafią oddychać tylko przez nos), a w konsekwencji także ze ssaniem, spaniem, dzieci połykają duże ilości powietrza, pojawiają się wzdęcia
• obturacji gęstej: z gęstą wydzieliną w nosie, trudną do usunięcia
• zakażenie bakteryjne: z ropnym, zielono-żółtym katarem, często z pogorszeniem samopoczucia pacjenta, kaszlem, gorączką

Alergiczny nieżyt nosa

Katar alergiczny jest najczęściej występującą chorobą alergiczną wieku dziecięcego. Może występować w każdym wieku, także u niemowląt i małych dzieci poniżej 4. roku życia. Zwykle pojawia się postać sezonowa (pyłkowa). Objawy związane są z Ig-E zależnym procesem zapalnym. U dzieci w przebiegu ANN pojawiają się charakterystyczne objawy, których brak u pacjentów dorosłych: grymasy twarzy, „salut” alergiczny, oddychanie przez usta, zaburzenia ortodontyczne, poprzeczna bruzda na nosie, zmarszczki i cienie pod oczami, przerośnięte migdałki.

Specyfika katarów dziecięcych

Istotną kwestią etiologii katarów u dzieci jest „mieszanie” przyczyn alergicznych i infekcyjnych. Nierzadko trudno określić, co spowodowało nieżyt nosa. O ile u dorosłego zwykle katar trwa 7 dni i jest samowyleczalny, o tyle u dzieci, zwykle nie ogranicza się do tygodnia, a ze względu na budowę dróg oddechowych, może prowadzić do infekcji niższych pięter, a szczególnie często do zapalenia ucha. Dzieci mają kłopoty ze spaniem, jedzeniem, oddychaniem. Te, które nie potrafią jeszcze same wydmuchać nosa, mają zalegającą wydzielinę. Przy katarze wirusowym może dojść do zapalenia spojówek. Uciążliwość wydawałoby się niegroźnego kataru jest dla dzieci bardzo duża. Warto by w przypadku kataru infekcyjnego dziecko nie uczęszczało do placówek edukacyjnych. Wskazane są natomiast spacery, o ile oczywiście dziecko nie gorączkuje.

Kiedy z katarem do lekarza?

Czasem dziecięcy katar, oprócz postępowania doraźnego, wymaga konsultacji pediatrycznej:

• gdy pojawia się u noworodka
• gdy jest ropny, zielono-żółty – mogło dojść do nadkażenia bakteryjnego, być może konieczna jest antybiotykoterapia
• gdy jest podejrzenie kataru alergicznego, ale nie było to jeszcze konsultowane z lekarzem, nie zostało ustalone leczenie
• gdy wydzielina jest tylko z jednego przewodu nosowego, może tam zalegać ciało obce
• gdy wyciek z nosa pojawia się po urazie
• gdy po kilku dniach, zamiast poprawy, objawy nasilają się
• gdy katar jest tylko jednym z objawów, towarzyszą mu wysoka gorączka, bóle mięśniowe, kaszel, duszność, złe samopoczucie dziecka

Postępowanie

Podstawą, w przypadku kataru u dzieci, jest dbałość o odpowiednie warunki, w jakich przebywa dziecko oraz staranna higiena nosa. Powietrze w pomieszczeniu, w którym znajduje się dziecko, a szczególnie w którym śpi, powinno być odpowiednio nawilżone i wywietrzone, temperatura nie powinna przekraczać 20 st. C. W okresie grzewczym warto rozłożyć na grzejnikach mokre ręczniki lub umieścić specjalne pojemniki z wodą. Można użyć nawilżaczy powietrza. Do snu układamy młodsze dziecko na brzuchu, starsze w pozycji półsiedzącej. U dzieci przedszkolnych i szkolnych, jeśli nie są uczulone, warto zastosować inhalacje z olejkami eterycznymi (w postaci plastrów przyklejanych np. do pościeli lub wkroplić do wody i postawić pojemnik w pomieszczeniu, w którym przebywa dziecko). Pod ręką powinny być zawsze miękkie, jednorazowe chusteczki (w zamian warto wypróbować duże płatki kosmetyczne – dzięki swej miękkości nie obcierają delikatnej skóry dziecka). Obecnie dużym udogodnieniem jest możliwość zastosowania roztworów soli do nosa oraz aspiratorów. Dzięki nim, nawet u maleńkich dzieci higiena nosa podczas kataru jest skuteczna.

Preparaty z sympatykomimetykami są wskazane jedynie w wyjątkowych sytuacjach, gdy mały nosek jest zatkany, postępowanie z użyciem soli i odciągaczy wydzieliny nie jest skuteczne, a dziecko nie może jeść (np. ssać piersi) czy spać. Ważne by zastosować lek w dawce dobranej do wieku dziecka i tylko doraźnie, nie dłużej niż 3-4 dni. W przypadku gorączki powyżej 38 st. C podajemy dziecku preparaty przeciwgorączkowe, przy kaszlu – powlekające śluzówkę gardła lub rozrzedzające wydzielinę.

Roztwory soli fizjologicznej i soli morskiej

W aptekach dostępne są obecnie roztwory soli fizjologicznej lub soli morskiej, izotoniczne lub hipertoniczne, w postaci sprayów lub kropli, w opakowaniach jedno- lub wielodawkowych. Coraz liczniejsze badania dowodzą, że stosowanie roztworów soli skutecznie wspomaga terapię zarówno infekcyjnego, jak i alergicznego nieżytu nosa. Regularne oczyszczanie nosa z zalegającej wydzieliny poprawia wentylację i drożność nosa, poprawia transport śluzowo-rzęskowy, zmniejsza obrzęk, łagodzi stan zapalny, oczyszcza z alergenów, zanieczyszczeń, mediatorów stanu zapalnego czy drobnoustrojów. Przyspiesza także gojenie podrażnionej śluzówki. Zabieg oczyszczania nosa jest zwykle dobrze tolerowany przez małych pacjentów. Dobierając odpowiedni preparat warto zwrócić uwagę na następujące kwestie:

• wiek dziecka – część preparatów może być stosowana od pierwszego dnia życia, inne mają określoną dolną granicę wieku
• skład preparatu – roztwory soli morskich są bogatsze w składniki mineralne, w tym działającą antybakteryjnie miedź czy mangan, wspomagający terapię w alergicznym nieżycie nosa; sól fizjologiczna to roztwór chlorku sodu
• obecność konserwantów – u najmłodszych pacjentów oraz u dzieci alergicznych lepiej zastosować preparaty bez substancji konserwujących
• sposób dozowania – zwykle wygodniejsze są spraye, które działają na większą powierzchnię błony śluzowej i są rozpylane w postaci delikatnej mgiełki, choć jest to oczywiście kwestia indywidualna i czasem wygodniejsze w użyciu będą krople; spraye różnią się też między sobą dozownikami – jedne są mniej, inne bardziej komfortowe w użyciu
• stężenie roztworu– roztwory do nosa są izotoniczne i hipertoniczne – te pierwsze stosuje się zwykle do higieny nosa i u młodszych dzieci, hipertoniczne zaś – w przypadku zatkanego nosa; roztwory hipertoniczne mogą niekiedy powodować pieczenie i dyskomfort
  Porównanie dostępnych preparatów przedstawia tabela 1.

Aspiratory do nosa

Są wyjątkowo przydatne u dzieci, które nie potrafią jeszcze same wydmuchać nosa. Kiedyś w tym celu stosowano gruszki, ale ze względu na brak możliwości regulacji siły ssącej, mogło dojść do uszkodzenia błony śluzowej. W dobie aspiratorów lepiej z tradycyjnej gruszki po prostu zrezygnować. Zaletą nowoczesnych odciągaczy jest dokładne oczyszczanie noska z wydzieliny przy jednoczesnym bezpieczeństwie stosowania. Specjalnie wyprofilowana końcówka przykładana jest do otworu nosowego dziecka, siła ssąca jest regulowana. Można wyróżnić aspiratory:

• wykorzystujące siłę ssącą osoby dorosłej – jeden koniec przykładany jest do noska dziecka, drugi do ust osoby dorosłej, wydzielina jest zasysana do pojemniczka, filtry chronią dorosłego przed kontaktem z wydzieliną; łatwe w obsłudze, ciche, konieczna jest zwykle zmiana filtrów i dokładne mycie całego sprzętu po każdym użyciu
• wykorzystujące siłę ssącą odkurzacza – doskonale oczyszczają nos, są zupełnie bezpieczne, nie nadają się natomiast do użycia u dziecka śpiącego (działający odkurzacz może obudzić i przestraszyć dziecko) i takiego, które boi się odkurzacza (a są takie dzieci), konieczne dokładne mycie po każdym użyciu
• elektroniczne – łatwe w użyciu, niektóre z melodyjkami dla dzieci, niestety, nie są tanie, istotne by wybierając konkretny model zwrócić uwagę na łatwość czyszczenia
  Porównanie aspiratorów przedstawia tabela nr 2.

Katar u dorosłego i katar u dziecka to dwie zupełnie odmienne jednostki chorobowe. Dla dziecka to zwykle bardzo uciążliwa dolegliwość, często wymagająca konsultacji lekarskiej, mogąca zakończyć się poważniejszą chorobą. Podstawą postępowania jest zawsze właściwa higiena nosa, o którą musi zadbać dorosły. Właściwe oczyszczenie i nawilżanie śluzówki przyspieszy kurację i zwiększy komfort małego pacjenta.

Bibliografia

1.    Piwowarski K., Ślugaj I. : „Kodeks Leczenia Twojego Dziecka. Leki bez recepty 2009”, MediCodex, Warszawa 2009
2.    Zieliński R., Zakrzewska A.: „Ostre i infekcje górnych dróg oddechowych u dzieci – podział morfologiczny, diagnostyka i terapia”; Forum Medycyny Rodzinnej 2010, tom 4,, nr 5, 366-371
3.    Emeryk A., Bartkowiak-Emeryk M.: „Odrębności kliniczne i terapeutyczne alergicznego nieżytu nosa u dzieci”; www.mediton.pl/library/pa_volume-1_issue-1_article-520.pd
4.    Karney A.: „Ostry nieżyt błony śluzowej nosa u niemowląt i małych dzieci”, Borgis-Nowa Pediatria 2/2007, 46-49
5.    Fornal R., Kurzawa R., Błażowski Ł., Sak I.: „Nieżyt nosa-najważniejsze fenotypy i endotypy oraz zasady leczenia”; Alergia Astma Immunologia 2015, 20 (4): 242-252
6.    Mutschler i in.: „Farmakologia i toksykologia”; MedPharm Polska, Wrocław 2016, wyd. IV
7.    Rapiejko P., Lipiec A.: „Podział nieżytów nosa”. Alergia, 2013, 2: 6-8
8.    Zielińska-Pisklak A.: „Skuteczność aplikacji roztworów soli fizjologicznej i wody morskiej w leczeniu stanów zapalnych błon śluzowych górnych dróg oddechowych”; Lek w Polsce, vol. 25 nr 05’15 (288)