Jest to jeden z najczęstszych objawów odczuwanych przez ludzi, zwłaszcza w przypadku współistnienia chorób dermatologicznych, ale występuje też w przypadkach, gdzie nie stwierdza się żadnych zmian skórnych.
Świąd jest to rodzaj czucia powierzchniowego przewodzonego do ośrodkowego układu nerwowego, o nieprzyjemnym charakterze prowadzącym do intensywnego drapania. Świąd przewodzony jest przez bezmielinowe włókna C – świąd rozlany oraz A-delta – świąd ściśle zlokalizowany. Receptory świądu zlokalizowane są w naskórku i warstwie brodawkowatej skóry właściwej.
Świąd – przyczyny
Świąd towarzyszy licznym chorobom ogólnoustrojowym np. przewlekłej niewydolności nerek, niewydolności wątroby, cholestazie, niedoborze żelaza, czerwienicy prawdziwej, cukrzycy, chorobom tarczycy, chłoniakom, chorobom neurologicznym oraz wielu innym. Ze względu na czas trwania wyróżniamy świąd ostry trwający do 6 tygodni, oraz przewlekły powyżej 6 tygodni.
Przewlekły świąd jest niezwykle dokuczliwy, gorzej tolerowany przez niektórych pacjentów niż ból, niekorzystnie wpływa na ich psychikę i funkcjonowanie w codziennym życiu. Opisano nawet przypadki prób samobójczych spowodowanych uporczywym świądem. Intensywny świąd i ciągłe drapanie jest niekiedy odbierane przez otoczenie jako wynik złej higieny osobistej lub zakażenia pasożytami świerzbowcem i wszawicą. Dodatkowo stres może nasilać przykre odczucie świądu. Pod względem przyczyn powstawania wyróżniamy świąd skórny (pobudzenie zakończeń nerwowych znajdujących się w skórze), świąd neurogenny (pobudzenie włókien nerwowych przewodzących do ośrodków czuciowych w korze mózgowej), świąd neuropatyczny (uszkodzenie tych włókien), oraz psychogenny (towarzyszy chorobom psychicznym). W niektórych przypadkach przyczyna powstawania świądu jest złożona. Głównym mediatorem reakcji świądowej jest histamina, uwalniana z komórek tucznych, ale też substancja P, bradykinina, CGRP (calcitonine gene related peptyd) i inne.
Świąd można uznać za naturalny mechanizm obronny, mający na celu wyeliminować z powierzchni skóry zagrożenie, np. usunąć gryzącego owada lub inne ciało obce.
Najczęściej ze świądem mamy do czynienia w przypadku alergicznych chorób skóry takich jak: atopowe zapalenie skóry, pokrzywka, wyprysk. Świąd występuje też w przypadku liszaja płaskiego, chłoniaków skórnych, opryszczkowatego zapalenia skóry dermatoz ciążowych, a także w chorobach pasożytniczych skóry, takich jak świerzb, wszawica.
Leczenie
Przed rozpoczęciem leczenia świądu konieczne jest ustalenie przyczyny jego powstania. W przypadku braku zmian skórnych przeprowadza się szczegółowy wywiad oraz wykonuje badania takie jak: morfologia, poziom mocznika, kreatyniny, transaminazy, bilirubinę, hormony tarczycy, poszukuje się pasożytów w kale. Leczenie zawsze powinno rozpoczynać się od leczenia choroby podstawowej, niekiedy niestety bywa trudne i wymaga zastosowania wielu środków.
Leczenie miejscowe
Podstawowe znaczenie ma zapobieganie suchości skóry, czyli stosowanie emolientów przynajmniej dwa razy dziennie. Emolienty (łac. emollire – zmiękczać) to preparaty zmiękczające, natłuszczające i nawilżające stosowane w dermatologii głównie w przebiegu atopowego zapalenia skóry, ale również znalazły zastosowanie w wielu innych chorobach przebiegających ze świądem, podrażnieniem i suchością skóry. Głównym zadaniem emolientów jest przywrócenie prawidłowej struktury i funkcji uszkodzonej bariery naskórkowej. Mechanizm działania tych preparatów w głównej mierze polega na tworzeniu warstwy okluzyjnej, co zapobiega utracie wody, przyciąganiu cząsteczek wody, odbudowie bariery naskórkowej. Mają one również działanie przeciwzapalne, przeciwświądowe. Dzięki zawartości olejów i lipidów wypełniają szczeliny pomiędzy komórkami warstwy rogowej – nadają skórze miękkość, elastyczność oraz nawilżają. Preparaty te występują w różnych postaciach np. płynach, emulsjach do kąpieli, kremach, maściach, lotionach. Wybór właściwej konsystencji powinien zależeć głównie od potrzeb skóry wynikających z obrazu klinicznego, a więc od oceny lekarza oraz niekiedy od preferencji i potrzeb samego pacjenta. Lipidy fizjologiczne, takie jak ceramidy, cholesterol, czy wolne kwasy tłuszczowe nasilają syntezę lipidów warstwy rogowej. Lipidy niefizjologiczne, takie jak wazelina, lanolina, skwalen nie penetrują warstwy rogowej, ale tworzą barierę ochronną. Skuteczne i bezpieczne okazały się preparaty zawierające polidokanol w stężeniu 3%. Znalazły one zastosowanie jako dodatek do emolientów i są stosowane w przypadku atopowego zapalenia skóry, łuszczycy, świądu mocznicowego i starczego.
Leki miejscowo znieczulające, takie jak lignokaina, benzokaina, mają szybki czas działania i dobrze sprawdzają się w przypadku świądu zlokalizowanego. Niestety używane przewlekle mogą uczulać, a stosowane w nadmiernych ilościach nie są bezpieczne dla układu krążenia.
Skuteczne i bezpieczne okazały się preparaty zawierające polidokanol w stężeniu 3%, stosuje się je jako dodatek do emolientów w przypadku atopowego zapalenia skóry, łuszczycy, świądu mocznicowego i starczego.
Miejscowe leki antyhistaminowe, takie jak maleinian dimetindenu mogą być doraźnie stosowany jako środek znieczulający w przypadku ukąszeń przez owady. Należy jednak pamiętać, że może też wywołać podrażnienie i miejscową reakcję uczuleniową.
W leczeniu świądu znalazła zastosowanie również kapsaicyna w stężeniach 0,025-0,1%. Jest to lek hamujący uwalnianie neuropeptydów, głównie substancji P oraz desensytyzuje neurony aferentne. Kapsaicyna jest to naturalny alkaloid uzyskiwany z papryczki chili. Najlepszy efekt kapsaicyny występuje w świądzie mocznicowym i nothalgia paresthetica, choć może być używana w każdym przypadku świądu skóry, o ile nie wywołuje podrażnienia skóry.
Przeciwświądowo działają również niesterydowe leki przeciwzapalne – miejscowe inhibitory kalcyneuryny, takie jak takrolimus i pimekrolimus. Hamują one uwalnianie mediatorów stanu zapalnego. Znalazły zastosowanie w leczeniu atopowego zapalenia skóry.
Miejscowe glikokortykosteroidy poprzez działanie przeciwzapalne również zmniejszają uczucie świądu. Mają zastosowanie w chorobach skóry przebiegających ze stanem zapalnym.
Preparaty zawierające mentol, kamforę czy kwas salicylowy przynoszą ulgę, ponieważ pobudzają receptory odpowiedzialne za odczuwanie chłodu. Nie powinny być jednak stosowane na zapalne zmiany skórne o podłożu alergicznym.
Leczenie ogólne
Najczęściej w terapii świądu stosowane są leki antyhistaminowe. Leki I generacji mają działanie sedatywne, ponieważ przenikają przez barierę krew-mózg, stąd najchętniej stosuje się obecnie leki II i III generacji. Leki te dobrze działają w świądzie spowodowanym uwolnieniem histaminy i w pokrzywce.
Przeciwświądowy efekt wykazują też niektóre leki przeciwdepresyjne zwłaszcza inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny oraz trójpierścieniowe leki antydepresyjne. Inne leki psychotropowe: neuroleptyki i środki przeciwpsychotyczne mają wpływ na centralne mechanizmy powstawania świądu, powinny być stosowane z dużą ostrożnością i we współpracy z lekarzem psychiatrą.
W ogólnej terapii przeciwświądowej wykorzystywane są niekiedy leki będące antagonistami receptorów opioidowych, np. naltrekson, nalokson. Powodują one blokowanie endogennych opioidów uczestniczących w odbiorze wrażenia świądu. Leczenie takie można zastosować w przypadku świądu mocznicowgo, cholstatycznego oraz indukowanego opioidami po znieczuleniach zewnątrzoponowych.
Leki przeciwpadaczkowe nasilające przewodnictwo GABA-ergiczne (gabapentyna i pregabalina), które hamują aktywność bioelektryczną neuronów stosuje się w przypadkach świądu neuropatycznego, np. półpaścowego. Mają jednak sporo działań niepożądanych, np. przyrost masy ciała i obrzęki. Cholestyraminę stosuje się w leczeniu świądu związanego z cholestazą.
Zastosowanie w leczeniu świądu znalazły też światłolecznictwo, psychoterapia, a nawet akupunktura. Pacjent powinien unikać czynników wyzwalających świąd, takich jak stres, nadmierne wysuszenie skóry, pot, ostre przyprawy, alkohol.
Świąd jest dotkliwym, utrudniającym życie odczuciem, niekiedy uniemożliwiającym sen, pracę i aktywność życiową, może też być pierwszym objawem wielu chorób, dlatego nie należy bagatelizować tego objawu, tylko jak najszybciej zasięgnąć porady specjalisty, który przeprowadzi konieczne badania i zaleci odpowiednie leczenie.
