Pacjenci, zgłaszający się do apteki z bólem, swędzeniem i obrzękiem w obrębie przewodu słuchowego, mogą cierpieć na chorobę potocznie zwaną „uchem pływaka” lub „uchem tropikalnym”.
Zapalenie ucha zewnętrznego, bo o nim mowa, najczęściej występuje u pacjentów, których przewód słuchowy został narażony na działanie wody lub wilgoci (powodują macerację naskórka). Dotyczy to osób korzystających z basenów (szczególnie z chlorowaną wodą), nurkujących, kąpiących się w nie do końca czystych zbiornikach wodnych, przebywających przez długi czas w miejscach o wysokiej temperaturze i zwiększonej wilgotności powietrza (np. kraje tropikalne, sauna). Zapalenie ucha zewnętrznego może również pojawić się u osób, których przewód słuchowy został podrażniony poprzez zbyt intensywne i głębokie oczyszczanie ucha patyczkiem kosmetycznym czy nieumiejętne wkładanie słuchawek.
W każdym z powyższych przypadków, na skutek uszkodzenia nabłonka wyściełającego przewód słuchowy, zachwianiu ulega naturalna, ochronna warstwa kwasowo-lipidowa. Podwyższone pH stwarza znakomite warunki do rozwoju patogenów (im bardziej zasadowy odczyn, tym zwykle cięższe objawy choroby). Rozpulchniona warstwa rogowa naskórka blokuje ujścia gruczołów łojowych i woszczynowych, co redukuje ich właściwości wydzielnicze i znacząco zmniejsza barierę lipidową. Patogeny mogą wnikać głębiej, rozwija się stan zapalny. Za zapalenie ucha zewnętrznego najczęściej odpowiadają bakterie (głównie Pseudomonas aeruginosa i Staphylococcus aureus), rzadziej grzyby i wirusy.
Jak przebiega zapalenie ucha zewnętrznego?
Zapalenie ucha zewnętrznego może obejmować przewód słuchowy zewnętrzny, małżowinę uszną oraz błonę bębenkową. W 90 proc. przypadków zapalenie jest jednostronne. Pojawia się swędzenie, obrzęk, tkliwość podczas pociągania za małżowinę oraz przy ucisku na skrawek ucha. W zależności od stopnia nasilenia objawów, można wyróżnić postaci choroby:
- łagodną: dolegliwości bólowe są niewielkie, pacjent odczuwa swędzenie, pojawia się zaczerwienienie oraz niewielki obrzęk
- umiarkowaną: ból jest silniejszy, odczuwany wyraźnie podczas jedzenia, swędzenie uporczywe, przewód słuchowy ulega znacznemu zwężeniu, pacjent odczuwa pełność w uchu
- ciężką: ból jest bardzo silny, dochodzi do prawie całkowitego zamknięcia przewodu słuchowego przez obrzęk, wydzielinę i złuszczony naskórek, zmiany bardzo często przenoszą się na błonę bębenkową i małżowinę uszną, pojawia się powiększenie i bolesność okolicznych węzłów chłonnych
Objawom miejscowym mogą towarzyszyć uogólnione, takie jak podwyższona temperatura ciała, osłabienie i złe samopoczucie.
Jeżeli etiologia choroby jest grzybicza (ok. 7-8 proc. przypadków) ból jest mniej nasilony, za to swędzenie bardziej uciążliwe, zlokalizowane głęboko w uchu. W przewodzie słuchowym może zalegać miękka, gęsta, biaława wydzielina (Candida), a pod mikroskopem można zaobserwować strzępki i zarodniki grzybów (Aspergillus). Zakażenia grzybicze najczęściej występują u pacjentów z przewlekłym zapaleniem ucha, przy obniżonej odporności, cukrzycy czy po przebytej antybiotykoterapii.
Niestety, często pacjenci sami przyczyniają się do zaostrzenia objawów. Przy pierwszym swędzeniu czy uczuciu zatkania ucha próbują się drapać i oczyszczać patyczkami. Mogą w ten sposób doprowadzić do dalszego podrażnienia kanału słuchowego, uszkodzenia błony bębenkowej, rozprzestrzeniania się stanu zapalnego.
O co zapytać pacjenta?
Skrupulatnie przeprowadzony wywiad farmaceutyczny pozwoli nam nie tylko dobrać odpowiednie preparaty dla pacjenta, ale także, w razie konieczności, skierować go po poradę specjalistyczną.
W diagnozie zapalenia ucha zewnętrznego istotne są:
- wiek pacjenta: jeżeli objawy występują u dziecka, konieczna jest wizyta u lekarza, u dzieci bowiem najczęściej występuje zapalenie ucha środkowego, wymagające specjalistycznego leczenia, jeżeli osoby dorosłej – większe prawdopodobieństwo zapalenia ucha zewnętrznego
- objawy i ich nasilenie: przy umiarkowanej i ciężkiej postaci choroby wskazana jest konsultacja lekarska, szczególnie jeżeli objawom miejscowym towarzyszą uogólnione; zwykle konieczne jest podanie antybiotyku miejscowo, często w połączeniu ze sterydem
- choroby współistniejące: konsultacja lekarska jest wskazana szczególnie w przypadku niedoborów odporności, cukrzycy, chorób uszu, istnieje bowiem ryzyko rozwoju ciężkich postaci choroby o etiologii zarówno bakteryjnej, jak i grzybiczej; często jest konieczność podania antybiotyku w formie ogólnej
- inne: przebyta radioterapia, obecność drenów w uszach, podejrzenie perforacji błony bębenkowej (np. stan zapalny pojawił się po głębokim oczyszczaniu ucha patyczkiem kosmetycznym) – konieczna jest wizyta u lekarza
Jeżeli nasilenie dolegliwości jest słabe, pacjent nie ma objawów ogólnych, nie cierpi na dodatkowe, istotne w tym przypadku choroby, i jest osobą dorosłą, możemy zaproponować leczenie preparatami dostępnymi bez recepty z zastrzeżeniem, że pogorszenie objawów lub brak poprawy po kilku dniach powinny skutkować konsultacją lekarską.
Co polecić pacjentom?
Leczenie zapalenia ucha zewnętrznego preparatami dostępnymi bez recepty obejmuje podanie doustnych leków przeciwbólowych oraz preparatów do stosowania miejscowego o działaniu przeciwbakteryjnym, przeciwbólowym i przeciwzapalnym. W przypadku obrzęku i silnego świądu można zastosować doustne antyhistaminiki.
Jeżeli ból jest słaby i umiarkowany pacjenci mogą sięgać po paracetamol oraz niesteroidowe leki przeciwzapalne. Przy silnym bólu możemy zaproponować połączenia tych substancji z kodeiną.
Krople do uszu zawierające salicylan choliny (0,2 g na 1 g kropli) wykazują działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe. Mogą być stosowane przez pacjenta maksymalnie przez 3 dni. W przypadku braku poprawy konieczna jest konsultacja lekarska. Preparatów nie mogą używać osoby poniżej 18. roku życia, uczulone na salicylany, gdy choroba objawia się silnym bólem, wyciekiem z ucha wydzieliny (także krwawej), pogorszeniem słuchu, gorączką. Ważne by nie stosować kropli także w przypadku podejrzenia perforacji błony bębenkowej.
Krople zawierające nanokoloid srebra i nanokoloid miedzi mogą być skutecznie stosowane zarówno w zapaleniu o etiologii bakteryjnej, jak i grzybiczej. Jony srebra, dezaktywując enzym, używany przez jednokomórkowce w metabolizmie tlenowym, powodują ich obumieranie, a jony miedzi, wykazując silne działanie utleniające, działają przeciwgrzybiczo.
Połączenie gliceryny z lidokainą pozwala usunąć z przewodu słuchowego nadmiaru wody (co zmniejsza obrzęk i łagodzi ból) oraz działa znieczulająco.
Krople zawierające w swym składzie olejki eteryczne, np. geraniowy, lawendowy, cynamonowy, terpentynowy oraz zioła: lebiodkę pospolitą, rozmaryn lekarski, lawendę lekarską, miętę pieprzową, gorzknik kanadyjski, wspomagają leczenie stanów zapalnych, działają antyseptycznie. Dodatek kwasu octowego pozwala przywrócić kwaśne pH w przewodzie słuchowym. Alantoina wspomaga regenerację naskórka, a oliwa z oliwek odbudowuje barierę lipidową.
Ponieważ chore ucho warto „trzymać w cieple” można wokół małżowiny usznej zastosować olejek kamforowy, albo maść z kamforą, ekstraktem z papryczek chili, olejkiem eukaliptusowym i ekstraktem z mięty. Działanie rozgrzewające i rozluźniające spowoduje zmniejszenie bólu.
W przypadku konieczności zastosowania antybiotyków, lekarz zleci pacjentowi krople zawierające aminoglikozydy (neomycyna, gentamycyna), polipeptydy (gramicydyna, polimyksyna) lub fluorochinolony (cyprofloksacyna). Często przepisywane są połączenia antybiotyków ze sterydami, które ułatwiają ustępowanie objawów bólowych, świądu i obrzęku, zmniejszają stan zapalny. Ważne by pacjent stosował krople przez wskazany okres czasu oraz przestrzegał zasad podawania kropli do uszu (tabela).
A co z profilaktyką?
Zapobieganie zapaleniu ucha zewnętrznego to przede wszystkim odpowiednia higiena uszu, szczególnie w przypadku narażenia na zmoczenie. Korzystając z basenu warto zastosować zatyczki do uszu, albo krople (np. z oliwą z oliwek), które zabezpieczą ucho przed niekorzystnym działaniem wody. Jeżeli już dojdzie do zmoczenia warto sięgnąć po preparaty z alkoholem, który tworząc z wodą w uchu mieszaninę azeotropową, ułatwia jej odparowanie oraz kwasem octowym, który zakwasza środowisko przewodu słuchowego. Należy całkowicie zrezygnować ze stosowania patyczków kosmetycznych. W przypadku zalegania dużej ilości woskowiny ucho można oczyścić, stosując krople czy spraye rozpuszczające woskowinę, np. roztwory soli morskiej, preparaty na bazie oliwy z oliwek z dodatkiem wyciągu z mirry, aloesu, rozmarynu.
Zapalenie ucha zewnętrznego zawsze wymaga leczenia. Terapia musi być dostosowana do konkretnego przypadku.
Jak poprawnie stosować krople do ucha?
1. Jeśli jest taka możliwość, poproś kogoś o wkroplenie preparatu do ucha – podanie leku pod kontrolą wzroku pozwala na prawidłową aplikację.
2. Ogrzej opakowanie w dłoniach – zimne krople wpuszczone do przewodu słuchowego mogą spowodować zawroty głowy.
3. Umyj dłonie.
4. Nie dotykaj aplikatorem ucha ani dłoni.
5. Połóż się/przechyl głowę na bok tak, by chore ucho było zwrócone do góry.
6. Zaaplikuj odpowiednią ilość kropli.
7. Pozostań w tej pozycji około 5 minut (zgodnie z ulotką dołączoną do preparatu) –można dodatkowo poruszać małżowina uszną.
8. Wróć do pozycji pionowej, usuń nadmiar kropli, delikatnie wycierając ucho.
9. Jeśli krople, ze względu na obrzęk nie wpływają właściwie do przewodu słuchowego, należy zgłosić się do lekarza, by założył tamponik i po tym tamponiku aplikować krople.
10. Podczas leczenia nie czyść ucha i dbaj by nie uległo zamoczeniu.
Bibliografia
1. Narożny W.: Choroby ucha zewnętrznego. W: Choroby laryngologiczne u dzieci. Red. B. Zielnik-Jurkiewicz. Medical Tribune, Warszawa 2013, s.44-56
2. Lorkowska-Zawicka B., Stręk P.: Ostre zapalenie ucha zewnętrznego – wytyczne przygotowane na podstawie Clinical Practice Guideline: Acute Otitis Externa; http://www.mp.pl/otolaryngologia/zalecenia/100112,ostre-zapalenie-ucha-zewnetrznego-wytyczne-przygotowane-na-podstawie-clinical-practice-guideline-acute-otitis-externa
3. Zagor M., Czarnecka P., Janoska-Jaździk M. : Zakażenie ucha zewnętrznego; http://otolaryngologia.mp.pl/choroby/choroby-uszu/106224,zakazenia-ucha-zewnetrznego Hassmann-Poznańska E., Dzierżanowska D., Poznańska M. : Ostre rozlane zapalenie ucha zewnętrznego; Polski Przegląd Otorynolaryngologiczny
2014; 3(2):84-89
12. Chen A1, Ashburn MA2.: Cardiac Effects of Opioid Therapy. Pain Med. 2015 Oct;16 Suppl 1:S27-31. doi: 10.1111/pme.12915.
13. Wedam EF, Haigney MC1.: The Impact of Opioids on Cardiac Electrophysiology. Curr Cardiol Rev. 2016;12(1):27-36.
14. Dobrogowski J., Wordliczek J., Woroń J.: Farmakoterapia bólu. Wyd. Termedia, Poznań 2014.
