Obfity katar, uczucie ucisku i rozpierania w obrębie twarzy oraz silny, tępy ból głowy – to objawy zapalenia zatok.
Ta dolegliwość przez pacjentów często jest mylona z przeziębieniem.
Zatoki zaliczamy do górnych dróg oddechowych, są to przestrzenie wypełnione powietrzem symetrycznie rozmieszczone wokół nosa i oczu. Anatomicznie rozróżnia się 4 pary zatok: czołowe, sitowe, klinowe oraz szczękowe. Zatoki połączone są z jamą nosową tzw. kompleksem ujściowo-przewodowym. Kompleks ten stanowi anatomicznie bardzo wąskie ujście, dlatego też pełni kluczową rolę w patofizjologii zapalenia zatok. Jama nosowa, zatoki przynosowe oraz oskrzela wyścielone są wielowarstwową błoną śluzową, w której znajdują się liczne gruczoły oraz rzęski. Wierzchnia warstwa dróg oddechowych pokryta jest podwójną warstwą ochronną stale produkowanej wydzieliny.
Bezpośrednio na komórkach położona jest warstwa rzadkiej wydzieliny zwanej zolem, w której znajdują się rzęski. Na warstwie rzadkiego śluzu znajduje się warstwa gęstsza wydzieliny – żel. U zdrowego człowieka mechanizm śluzowo-rzęskowy stanowi podstawę sprawnego funkcjonowania zatok. Jego głównym celem jest oczyszczanie zatok i jamy nosowej z zanieczyszczeń. Dzięki temu zatrzymywana jest większość cząsteczek kurzu, pyłków, ale także cząstek chorobotwórczych, które dostają się do dróg oddechowych wraz z powietrzem.
Etiologia
Podczas stanu zapalnego zatok dochodzi do obrzęku błony śluzowej, gromadzenia się gęstej wydzieliny w skutek czego zmniejsza się aktywność rzęsek oraz obniżenia pH. Stwarza to korzystne warunki do namnażania się bakterii, wirusów i grzybów.
W 90 proc. przypadkach infekcje zatok wywołane są przez wirusy (RSV), a tylko w 10 proc. przez bakterie. Do zarażenia dochodzi drogą kropelkową (kaszel), przez bezpośredni kontakt z chorą osobą oraz przez brak podstawowych zasad higieny, jak mycie rąk. Wirus przenoszony przez powietrze po przedostaniu się do oczu lub nosa wywołuje infekcję. Zapalenie zatok może być spowodowane także przez inne czynniki sprzyjające jak: wady anatomiczne (przerost migdałków, skrzywiona przegroda nosowa, nietypowa budowa małżowin nosowych), niedojrzałość układu immunologicznego, zespoły zaburzeń ruchomości rzęsek, zaburzenia hormonalne, zanieczyszczenie środowiska oraz pływanie.
Pierwsze objawy
Początek zapalenia zatok charakteryzuje się jednostronnym i tępym bólem oraz uciskiem w okolicy czoła, nasilającym się przy pochylaniu się, kaszlu, katarze, a nawet podczas ruchu gałek ocznych. Ból wywołany jest gromadzącą się w zatokach początkowo wodnistą wydzieliną, która spływa do nosa i gardła. Na tym etapie leczenie polega na odetkaniu dróg oddechowych oraz wysuszeniu ich z nadmiernie zgromadzonej, spływającej wydzieliny, która wywołuje suchy i męczący kaszel.
Zanim pacjent sięgnie po środki farmakologiczne warto wypróbować kilka domowych sposobów na walkę z uporczywą wydzieliną. Od dawna znany jest korzystny wpływ inhalacji olejkami eterycznymi: eukaliptusowym, miętowym, sosnowym, kajeputowym, goździkowym czy jałowcowym oraz niektórymi ziołami: rumiankiem, lipą, tymiankiem i szałwią. Inhalacje pomagają odblokować zatkany nos, zmniejszają obrzęk, upłynniają wydzielinę, a ponadto działają odkażająco i przeciwzapalnie.
Krople i aerosole
Jeżeli inhalacje nie przynoszą zamierzonego efektu należy sięgnąć po preparaty apteczne. Najczęściej wybieranymi preparatami przez pacjentów są krople bądź areosole do nosa z xylo- lub oxymetazoliną. Substancje te mają działanie sympatykomimetyczne, działają bezpośrednio na receptory α-adrenergiczne. Obkurczają naczynia krwionośne błony śluzowej nosa, przez co zmniejszą jej obrzęk i przekrwienie. Działanie xylo- i oksymetazoliny następuje już po kilku minutach od aplikacji, nos jest udrożniony, co znacznie ułatwia choremu oddychanie i zmniejsza ilość wydzieliny. Stosowanie ich ogranicza się zazwyczaj do pięciu dni ze względu na ryzyko uszkodzenia błony śluzowej nosa. Niektóre krople do nosa oprócz substancji sympatykomimetycznych wzbogacone są o mentol lub eukaliptus, które dodatkowo udrażniają nos bądź zawierają dexpanthenol lub aloes, które mają właściwości nawilżające.
Leki o działaniu sekretolitycznym
W kolejnej fazie zapalenia zatok obserwuje się gęstnienie produkowanej wydzieliny oraz powstawanie obrzęku nacieku komórkowego. Gęsta, zalegająca wydzielina uniemożliwia drenaż i wentylację zatok przynosowych oraz stanowi idealną pożywkę dla bakterii. Wydzielina podrażnionej błony śluzowej zawiera cytotoksyczne substancje, które uszkadzają komórki oraz mediatory stanu zapalnego – podtrzymujące stan zapalny. Należy zastosować leki o działaniu sekretolitycznym – rozrzedzającym, które upłynniając gęstą wydzielinę ułatwiają jej eliminację. Leki o działaniu sekretolitycznym mają za zadanie stymulowanie produkcji rzadkiej wydzieliny (zolu), w której możliwy jest skoordynowany i odpowiedni ruch rzęsek. Zapewniony jest odpowiedni transport wydzieliny i mechanizm transportu śluzowo-rzęskowego, przez co eliminowane są zarazki chorobotwórcze, regeneracja błony śluzowej, a co za tym idzie odbudowanie funkcji obronnej organizmu.
Na rynku aptecznym dostępne są ziołowe wieloskładnikowe preparaty doustne w postaci kropli bądź tabletek o działaniu sekretolitycznym. Leki te powodują rozrzedzenie śluzu dając efekt zmniejszający obrzęk błon śluzowych górnych dróg oddechowych. Przywracają fizjologiczną funkcję błony śluzowej. W swoim składzie zawierają najczęściej:
- pierwiosnek – wykazuje właściwości sekretolityczne, przeciwzapalne, przeciwwirusowe i antybakteryjne;
- szczaw – wykazuje właściwości sekretolityczne, przeciwzapalne, antybakteryjne oraz immunomodulujące;
- czarny bez – wykazuje działanie sekretolityczne, przeciwzapalne oraz immunomodulujące;
- ziele werbeny – wykazuje właściwości sekretolityczne, antywirusowe oraz immunomodulujące;
- korzeń goryczki – wykazuje właściwości sekretolityczne.
Na tym etapie infekcji warto sięgnąć po preparaty soli morskiej w postaci aerosoli bądź granulatu do sporządzenia zawiesiny do płukania zatok, które nawilżają błonę śluzową nosa, usprawniają pracę rzęsek i zmniejszają obrzęk. Niektóre preparaty wody morskiej wzbogacone są w minerały, takie jak mangan bądź miedź, które dodatkowo działają przeciwbakteryjnie.
Ostre i przewlekłe zapalenie zatok
Jeżeli leczenie objawowe nie przynosi skutków, a dolegliwości nasilają się, należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem, ponieważ nieleczone lub niewłaściwie leczone zapalenie zatok może przejść w zapalenie ostre lub przewlekłe. Pojawia się ropno-śluzowa wydzielina z nosa będąca wynikiem bakteryjnego nadkażenia. Tej fazie zapalenia zatok często towarzyszy wysoka gorączka oraz nierzadko ból ucha, ból głowy, mokry kaszel, a także ból gardła wywołany spływającą gęstą kataralną wydzieliną z nosa. Pacjenci najczęściej sięgają po kilkuskładnikowe preparaty apteczne dostępne bez recepty. Preparaty te ze względu na skład (paracetamol, fenylefryna, feniramina; ibuprofen, pseudoefedryna lub kwas acetylosalicylowy i pseudoefedryna) działają kompleksowo na towarzyszące zapaleniu zatok objawy, przynosząc zdecydowaną ulgę. Niemniej jednak należy podkreślić, że zapalenie zatok, zwłaszcza ostre bądź przewlekłe, powinno zostać prawidłowo zdiagnozowane przez lekarza i odpowiednio leczone.
Do najczęstszych bakterii wywołujących ostre zapalenie zatok należą: S. pneumonie, S. viridans, S. pyogenes, Haemophilus Moraxella, Peptostreptococcus – leczenie obejmuje podanie antybiotyku z grupy cefalosporyn: cefaklor, cefuroksym, aksetil, lorakarbef lub amoksycyklinę. Rzadko za ostre zapalenie zatok odpowiadają: E. coli lub Kliebsiella – leczenie obejmuje podanie amoksycykliny. W przypadku przewlekłego zapalenia zatok dominują zakażenia mieszane: Peptostreptococcus Bacterioides, S.aureus, S. viridans, Haemophilus Moraxella, E.coli, Kliebsella pneumonas – w leczeniu zaostrzeń wykonuje się posiew wraz z antybiogramem, na podstawie którego dobiera się odpowiedni antybiotyk. Jeżeli dochodzi do nadkażeń grzybiczych Candida – leczenie obejmuje podanie flukonazolu, amfoterycyny B, natomiast w przypadku zakażeniem wywołanym przez Aspergillus – leczenie obejmuje podanie amfoterycyny B lub itrakonazolu. Przy nawracających i chronicznych zapaleniach zatok stosowane są ponadto kortykosteroidy. Łagodzą one dolegliwości wywoływane przez stan zapalny. Przy długotrwałym stosowaniu można zaobserwować działania niepożądane.
Skutkiem lekceważenia przewlekłego procesu zapalnego w zatokach mogą być zmiany przerostowe w obrębie błony śluzowej oraz torbiele umiejscowione wewnątrz zatoki obocznej nosa. Dodatkowo powikłaniami nieleczonego stanu zapalnego zatok mogą być: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, ropień nadtwardówkowy, ropień podtwardówkowy, ropień mózgu, zakrzepowe zapalenie zatoki jamistej, obrzęk zapalny powiek, zapalenie tkanek miękkich oczodołu, a nawet ropień oczodołu.
Przewlekłe lub nawracające zapalenie zatok może w niektórych przypadkach być wynikiem obniżonej odporności. Jako immunoterapeutyki przy nawracających lub przewlekłych infekcjach dróg oddechowych stosuje się: produkty chemiczne roślinnego pochodzenia, liofilizaty bakterii, organoterapeutyki, preparaty witaminowe.
