Żylaki są najczęstszym objawem przewlekłej choroby żylnej i stanowią poważny problem zarówno estetyczny, jak i zdrowotny.
Żylaki to poszerzone i poskręcane żyły układu powierzchniowego, widoczne na skórze w postaci wystających, krętych naczyń o balonowatym przebiegu i czerwonym lub niebieskim kolorze. Jest to najbardziej charakterystyczny i widoczny objaw przewlekłej choroby żylnej, będącej coraz częstszym problemem w krajach rozwiniętych – szacuje się, że w tylko Polsce cierpi na nią aż 47 proc. kobiet i 37 proc. mężczyzn. Zazwyczaj pojawiają się one po 40. roku życia.
Kiedy żylaki się pojawią – zwiastujące objawy
Pojawienie się typowych żylaków kończyn dolnych jest zazwyczaj poprzedzone szeregiem charakterystycznych objawów. W początkowej fazie choroby na skórze widoczne są często drobne, rozszerzone żyły (popularnie zwane pajączkami), traktowane przede wszystkim jako problem natury estetycznej.
W miarę postępu choroby mogą do nich dołączyć objawy takie jak: obrzęki, uczucie tzw. „ciężkich nóg”, skurcze łydek, zespół niespokojnych nóg, mrowienie i drętwienie kończyn dolnych oraz pieczenie i uczucie gorąca w ich obrębie. Niejednokrotnie dochodzi wówczas również do powstania małych wylewów podskórnych, które następnie powiększają się i twardnieją. To żylaki.
Etiologia i grupy ryzyka
Żylaki kończyn dolnych – u podstaw tworzenia się leżą przede wszystkim zaburzenia pracy zastawek żylnych oraz pompy mięśniowej, odpowiedzialnej za ich otwieranie i zamykanie. Nieodpowiednie funkcjonowanie tych elementów uniemożliwia prawidłowy przepływ krwi wbrew sile grawitacji z kończyn dolnych do serca i pociąga za sobą powstawanie zastojów. Zalegająca krew wywiera natomiast zwiększone ciśnienie na ściany żył, powodując ich rozciąganie i deformacje, widoczne później jako żylaki. Czynnikami predysponującymi do rozwoju przewlekłej choroby żylnej są m.in. długotrwałe przebywanie w pozycji siedzącej lub stojącej (np. w pracy) i niedostateczna aktywność fizyczna angażująca pompę mięśniową kończyn dolnych. Ryzyko jest ponadto zdecydowanie większe u kobiet (szczególnie w okresie ciąży oraz stosujących antykoncepcję hormonalną) i wzrasta wraz z wiekiem. Bardzo często obserwuje się również dziedziczenie skłonności do żylaków w danej rodzinie. Spośród innych czynników ryzyka wymienić należy częste noszenie butów na obcasie, otyłość, palenie tytoniu, nadmierną ekspozycję na słońce oraz gorące kąpiele (i korzystanie z sauny).
Leczenie
Leczenie żylaków obejmuje cztery podstawowe metody: kompresoterapię, farmakoterapię, skleroterapię i leczenie operacyjne.
Leczenie uciskowe – kompresoterapia
W leczeniu uciskowym stosuje się przede wszystkim rajstopy, pończochy, podkolanówki i opaski uciskowe o stopniach nacisku od I (najsłabszy) do IV (najmocniejszy). Tego typu produkty sprawiają, że żyły i zastawki zaczynają lepiej funkcjonować. Pozwalają one na zmniejszenie zastoju krwi, redukcję obrzęków i zmian troficznych, zapobiegają zakrzepowemu zapaleniu żył głębokich i powierzchniowych oraz poprawiają gojenie się ran. Kompresoterapia jest kluczowym elementem leczenia i profilaktyki owrzodzeń żylnych jak również poprawy stanu kończyn dolnych przed planowanymi zabiegami operacyjnego usuwania żylaków. Dobór odpowiedniego stopnia ucisku zależy od stopnia zaawansowania choroby, przy czym sam ucisk powinien być największy w okolicach stóp i zmniejszać się stopniowo w miarę skracania odległości do serca.
Żylaki – farmakoterapia
W leczeniu i profilaktyce żylaków powszechnie stosuje się doustne i miejscowe leki flebotropowe oraz uszczelniające naczynia krwionośne. Ich działanie polega na poprawie tonusu żylnego, zmniejszaniu zastojów krwi w mikrokrążeniu, zmniejszaniu jej lepkości, poprawie właściwości reologicznych i stopnia utlenienia tkanek, ograniczeniu adhezji i aktywacji leukocytów oraz rozwoju reakcji zapalnej. Wykorzystuje się zarówno leki naturalne, jak i syntetyczne.
Leki pochodzenia roślinnego
Powszechnie stosowane w niewydolności krążenia żylnego są roślinne flawonoidy oraz saponiny. Spośród flawonoidów wykorzystuje się przede wszystkim diosminę (zwykle w dawkach 450-500 mg 2 razy dziennie lub 1000 mg raz dziennie), hesperydynę (zwykle 50 mg dziennie w połączeniu z 450 mg diosminy), rutynę (zwykle 20-40 mg 3 razy dziennie) i trokserutynę (półsyntetyczna pochodna o-β-hydroksy-etylorutozydu, dawkowana zwykle po 1,8-4,0 g/dobę). Wadą flawonoidów jest jednak ich stosunkowo niska wchłanialność z przewodu pokarmowego (tylko około 15-20 proc.), wymagająca stosowania postaci zmikronizowanych. Saponiny i ich pochodne zalecane w przewlekłej chorobie żylnej uzyskuje się natomiast przede wszystkim z nasion kasztanowca zwyczajnego (Aesculus hippocastanum) oraz kłącza ruszczyka kolczastego (Ruscus aculeatus). Właściwości lecznicze wyciągów z kasztanowca przypisuje się obecności escyny, będącej krystaliczną mieszaniną glikozydów saponinowych triterpenowych, głównie protoescygeniny i baryngtogeniny C (w zależności od miejsca estryfikacji wyróżnia się β-escynę, α-escynę i kryptoescynę czyli mieszaninę obu wymienionych związków). Escynę stosuje się zazwyczaj w dawkach 100-150 mg na dobę. Korzystny wpływ na naczynia krwionośne wyciągów z kłącza ruszczyka kolczastego związany jest natomiast z obecnością saponozydów spirostanolowych (ruskogenina) oraz sapogenin steroidowych (ruskozyd, ruscyna).
Heparyna
W leczeniu i profilaktyce żylaków stosuje się powszechnie preparaty proste lub złożone z heparyną, przeznaczone do aplikacji miejscowej na żylaki w postaci żeli, kremów lub maści. Heparyna bierze udział w procesie krzepnięcia krwi, działając poprzez zwiększanie aktywności antytrombiny III i hamowaniu działania aktywności czynnika Xa i w mniejszym stopniu czynników: VIIa, IXa, XIa i XIIa. Podana miejscowo, działa przeciwzapalnie oraz zapobiega zakrzepom i zatorom w naczyniach tętniczych. W przypadku preparatów złożonych, w ich składzie obok heparyny pojawia się zazwyczaj mentol, alantoina i wyciągi z kasztanowca.
Dobesylan wapnia
Dobesylan wapnia (czyli 2,5-dihydroksybenzenosulfonian wapnia) stosuje się doustnie, zazwyczaj w dawkach 0,5–1,0 g/dobę. Wykazuje on działanie uszczelniające na ściany naczyń włosowatych, zmniejsza ich przepuszczalność oraz zwiększa opór, hamuje agregację płytek krwi, poprawia plastyczność erytrocytów, ogranicza ich skłonność do zlepiania się oraz redukuje nadmierną lepkość krwi, między innymi poprzez zmniejszenie stężenia fibrynogenu. Hamuje również rozpad kolagenu. Dzięki takiemu złożonemu mechanizmowi działania dobesylan wapnia poprawia obwodowe krążenie żylne, zapobiega zastojom krwi i redukuje obrzęki.
Tribenozyd
Tribenozyd to związek cukrowy (analog glukofuranozydu) działający przeciwzapalnie dzięki antagonizowaniu działania acetylocholiny, 5-hydroksytryptaminy, histaminy i bradykininy. Nie wpływa jednak na syntezę prostaglandyn, co czyni go lekiem pozbawionym działań niepożądanych, typowych dla niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Ponadto, wykazuje on działanie łagodne przeciwbólowe, fibrynolityczne i stabilizujące na błony komórkowe. Doustnie stosuje się go w dawkach przeciętnie 200-400 mg co 12 godzin.
Skleroterapia i leczenie operacyjne
W przypadku niepowodzenia kompresoterapii i terapii flebotropowej konieczna może okazać się skleroterapia lub leczenie operacyjne. Skleroterapia to metoda polegająca na wstrzykiwaniu do światła żylaka substancji podrażniającej ściany naczynia (detergent, związki jodu, hipertoniczne roztwory soli), co prowadzi do wytworzenia włókien fibrynowych, zamykających naczynie i odłączających je od krwioobiegu. Wraz z upływem czasu naczynie to ulega zwłóknieniu i wchłonięciu. Po przeprowadzonym zabiegu skleroterapii konieczne jest dalsze stosowanie leczenia uciskowego. Ostatecznością w chorobie żylakowej jest ich usunięcie operacyjne.
Skuteczna profilaktyka
Profilaktyka przewlekłej choroby żylnej jest niezwykle ważna, szczególnie u osób z grupy podwyższonego ryzyka. Jej kluczowym elementem jest aktywność fizyczna angażująca mięśnie kończyn dolnych. Odpowiednie, nieforsowane ćwiczenia obejmujące np. spacery, jazdę na rowerze czy pływanie pozwalają obniżyć ciśnienie żylne, nasilają również reabsorpcję płynu tkankowego (przeciwdziałają obrzękom) oraz zwiększają sprawność układu mięśniowego i kostno-stawowego. Pozwalają zachować należytą kondycję pompy mięśniowej zapewniającej właściwe krążenie krwi w kończynach dolnych. Nie bez znaczenia jest również zadbanie o jej funkcjonowanie w sytuacjach wymagających spędzenia kilku godzin w pozycji siedzącej (praca biurowa, podróż samolotem) lub stojącej. Pomocne mogą być wówczas specyficzne ćwiczenia, np. naprzemienne ruchy prostowania grzbietu stopy i zginania części podeszwowej oraz przerwy na krótkie spacery. Istotna jest ponadto odpowiednia higiena kończyn dolnych, przede wszystkim unikanie obuwia na obcasach, ograniczanie ekspozycji na wysoką temperaturę (sauna, gorące kąpiele) i światło słoneczne, utrzymywanie prawidłowej masy ciała oraz unikanie sportów powodujących wzrost ciśnienia w jamie brzusznej i hamujących powrót żylny (np. podnoszenie ciężarów).
Groźne powikłania
Nieleczona przewlekła choroba żylna może być przyczyną ciężkich powikłań, z których najpoważniejszym jest zakrzepica żylna. Zwolnienie przepływu krwi w kończynach uniemożliwia skuteczne usuwanie produktów aktywacji układu krzepnięcia i płytek krwi oraz dopływ inhibitorów krzepnięcia. Dodatkowo, zastój w układzie krążenia upośledza dostarczanie tlenu i odżywianie ścian żył, a także stwarza sprzyjające warunki do osadzania się płytek krwi na ścianach naczyń oraz powstawania skrzepliny. U większości chorych objawy zakrzepicy rozwijają się w przeciągu zaledwie kilku dni do tygodnia i obejmują zazwyczaj: obrzęk, ból, zwiększone ucieplenie i sinawe zabarwienie napiętej, błyszczącej skóry, tkliwość uciskową, poszerzenie żył powierzchniowych oraz ból łydki w czasie chodzenia i ucisk w tylnej części podudzia. Choroba zakrzepowa wymaga jak najszybszego wdrożenia farmakoterapii przeciwzakrzepowej, w przeciwnym razie grozi m.in. oderwaniem się skrzepliny i zatkaniem przez nią tętnicy płucnej, czyli tzw. zatorowością płucną, będącą przyczyną około 10 proc. zgonów szpitalnych.
