O bezsenności mówimy, gdy problemy z zasypianiem pojawiają się minimum trzy razy w tygodniu przez minimum miesiąc. Jej skutkiem jest zmęczenie, brak koncentracji i energii do działania w dzień.
W zależności od czasu trwania bezsenność możemy podzielić na przygodną (kilka dni), krótkotrwałą (do 3 tygodni) i przewlekłą. W dwóch pierwszych przypadkach przyczyną może być stres, emocjonalne wydarzenia w życiu, przyjmowanie różnych leków, zmiana stref czasowych, nadmierne spożywanie kawy lub nieodpowiednia higiena snu. Bezsenność przewlekła może być związana z zaburzeniami psychicznymi lub chorobami somatycznymi.
W farmakologicznym leczeniu bezsenności z przepisu lekarza stosuje się: leki nasenne (zolpidem, zopiklon, zaleplon), pochodne benzodiazepiny, leki przeciwpsychotyczne, leki przeciwdepresyjne. Pacjenci, zanim pójdą do lekarza, próbują doraźnie stosować leki dostępne bez recepty. Należą do nich: melatonina, leki ziołowe zawierające m.in. korzeń kozłka lekarskiego, szyszki chmielu, liść melisy, ziele passiflory, ziele dziurawca.
Melatonina oprócz tego, że wytwarzana jest w organizmie człowieka jako hormon, może być podawana jako lek. Jest popularnym lekiem OTC, po który sięgają pacjenci z zaburzeniami snu.
Melatonina jako hormon
Ludzie starsi często cierpią na zaburzenia snu, co związane jest z degeneracją szyszynki, która odpowiada za wydzielanie melatoniny – hormonu regulującego dobowy rytm snu i czuwania. Zatem wydzielanie melatoniny ulega stopniowemu zmniejszaniu wraz z wiekiem. Jednak w dzisiejszych czasach, gdy tempo życia jest tak szybkie, z bezsennością borykają się nie tylko ludzie starsi, ale również młodzi i aktywni.
Melatonina jest inicjatorem snu. W ciągu dnia jej stężenie jest bardzo niskie, wzrost wydzielania obserwuje się w godzinach nocnych, a więc w ciemności. Zaburzenia produkcji melatoniny zdarzają się u osób pracujących w nocy, podróżujacych często na bardzo dalekie odległości, a także u narażonych na długotrwały stres i przebywających długo w sztucznym oświetleniu. Konsekwencją tego jest pogorszenie jakości snu: częste budzenie się w nocy, trudności w zasypianiu, skraca się faza REM, a ostatecznie całkowity czas snu.
Efektywny sen oznacza zdrowe życie, ponieważ oprócz regulowania procesu snu, melatonina obniża ciśnienie krwi, stężenie cholesterolu, podnosi odporność organizmu, ma działanie onkostatyczne, zwiększa usuwanie wolnych rodników, reguluje temperaturę ciała, tętno i inne parametry fizjologiczne. Wiadomo też, że w okresie menopauzy u kobiet obserwuje się niskie stężenie melatoniny, dlatego jednym z jej wielu objawów wypadowych są zaburzenia snu. Podobnie jest u mężczyzn w przypadku andropauzy.
Melatonina jako lek
Na rynku melatonina jest zarejestrowana w postaci leku, co jest ważne z punktu widzenia jej skuteczności potwierdzonej badaniami klinicznymi. Występuje pod postacią tabletek 1 mg, 3 mg i 5 mg. W aptekach jest również melatonina w dawce 2 mg pod postacią tabletek o przedłużonym uwalnianiu, w odróżnieniu od tych poprzednich – dostępna tylko na receptę. Głównym działaniem tego neurohormonu jest wyznaczanie odpowiedniego czasu na sen, a zatem wskazywanie organizmowi, kiedy należy pójść spać. Dlatego jej główymi wskazaniami do stosowania są zaburzenia snu w związku ze zmianą stref czasowych i pracą zmianową. Można ją również zastosować w przypadku krótkotrwałego leczenia pierwotnej bezsenności, a także u osób niewidomych z zaburzonym rytmem dobowego snu. Nie można jej stosować u dzieci, ponieważ u nich występuje wysokie stężenie melatoniny, ani u osób z chorobami autoimmunologicznymi. Lek ten ma zupełnie odmienne działanie od leków nasennych czy benzodiazepin, dlatego nie będzie skuteczny w zaburzeniach snu związanych z dysfunkcjami psychicznymi czy somatycznymi. Efekty leczenia obserwuje się po około dwóch, trzech tygodniach przy regularnym przyjmowaniu. Zaletą jest brak wpływu na funkcje psychomotoryczne, ponadto na melatoninę nie rozwija się tolerancja, jak w przypadku długiego stosowania leków nasennych.
W związku z tym, że metabolizm melatoniny następuje głównie z udziałem CYP1A, może ona wchodzić w interakcje z innymi przyjmowanymi lekami. Cymetydyna, doustne środki antykoncepcyjne, fluwoksamina, chinolony mogą zwiększać stężenie melatoniny. Natomiast karbamazepina i ryfampicyna mogą zmniejszać jej stężenie w osoczu. Alkohol zmniejsza skuteczność działania melatoniny, dlatego nie wolno go spożywać w trakcie terapii. Pacjenci stosujący leki nasenne tj. zaleplon, zolpidem i zopiklon powinni zachować ostrożnośc, ponieważ stosowanie melatoniny nasila ich działanie uspokajające. Przeprowadzono badania, w których stwierdzono, że beta-blokery stosowane u pacjentów zmniejszają stężenie wydzielanej melatoniny. Dlatego jednym z wielu działań niepożądanych antagonistów receptorów aderenergicznych typu b jest bezsenność. Według Stoschitzky’ego i wsp. (1999) suplementacja melatoniny u tych pacjentów mogłaby zniwelować to działanie niepożądane. Istnieją badania, które donoszą, że u pacjentów stosujących benzodiazepiny można zastosować terapię melatoniną. Dzięki temu pacjent może zmniejszyć stosowane dawki benzodiazepin, ponieważ wzmacnia ona ich działanie nasenne.
Dawkowanie melatoniny jest zależne od przyczyny. Pacjenci po 50. roku życia, którzy cierpią na krótkotrwałą bezsenność powinni stosować dawkę 2 mg raz dziennie, 1-2 h przed snem. W przypadku zaburzenia rytmu u niewidomych dawkowanie od 1 do 6 mg raz dziennie. Przyjmowanie melatoniny zapobiega też jet lag (zespół nagłej zmiany strefy czasowej), który może wystąpić u osób podróżujących w kierunkach wschód-zachód, zachód-wschód. Typowe objawy to: senność, trudności z koncetracją, bóle głowy, zmęczenie. Gorzej znoszona jest podróż na wschód, ponieważ skraca dobę i wtedy zaleca się podawać melatoninę już 2 dni przed podróżą około godziny 19:00, a potem przez 4 dni godzinę przed snem. Organizm znacznie latwiej adaptuje się do wydłużenia doby, zatem podczas podróży na zachód melatoninę stosujemy przez 4 dni po przylocie godzinę przed snem.
Dużą popularnością cieszą się leki ziołowe, które mają działanie uspokajające, wyciszające, przeciwlękowe, łagodzące napięcia nerwowe. Waleriana, czyli kozłek lekarski wystepuje w wielu preparatach o działaniu nasennym, które zmniejszają ilość przebudzeń, rozluźniają organizm i wyrównują sen. Melisa działa lekko nasennie, głównie uspokajająco, ale znajdziemy ją w wielu mieszankach nasennych. Szyszki chmielu zwyczajnego zawierają olejki eteryczne, które działają nasennie. Napar z męczennnicy również wspomoże dobry sen i uspokoi nerwy. Dobroczynność ziół jest znana, ale zależna od długotrwałego stosowania.
Piśmiennictwo
1. M. Lehner, A. Hamed, A. Płaźnik „Regulacja rytmów okołodobowych na przykładzie melatoniny o powolnym uwalnianiu”. Farmakoterapia w psychiatrii i neurologii, 2009,1,47-66.
2. E. Telejko, K. Winnicka „Vademecum aptekarza”, Warszawa 2010, 88-92
3. Charakterystyka produktu leczniczego melatonina
