Pomagając pacjentom w wyborze odpowiedniego preparatu „na pamięć”, starajmy się zawsze dobrać produkt skrojony na miarę potrzeb, pytając o wiek pacjenta, ogólny stan zdrowia, przyjmowane leki.
Preparaty o działaniu wspomagającym pamięć i koncentrację mają w swoim składzie najczęściej: ekstrakt z liści miłorzębu japońskiego, wyciąg z korzenia żeń-szenia, lecytynę, kofeinę, guaranę, kwasy omega oraz witaminy i składniki mineralne.
Ginkgo biloba
Miłorząb japoński (miłorząb dwuklapowy, Ginkgo biloba), jest jednym z najstarszych gatunków drzew występujących w przyrodzie. Ponieważ przetrwał w niemal niezmienionej formie od okresu trzeciorzędu, często nazywany jest żywą skamieliną lub żywym pomnikiem ery mezozoicznej (czyli ery dinozaurów). Jest to drzewo nagonasienne, dwupienne, rozdzielnopłciowe. Wytwarza nadzwyczaj silne mechanizmy obronne przeciwko różnorakim, niekorzystnie działającym czynnikom, takim jak owady, drobnoustroje, skażenia środowiska. Miłorząb japoński był pierwszą oznaką życia po wybuchu atomowym w Hiroszimie. W stanie dzikim występuje w Chinach – tu są najstarsze okazy, liczące nawet 4 tysiące lat. Uprawy miłorzębu prowadzone są w Azji, Ameryce Północnej, Nowej Zelandii oraz Europie. W Polsce najstarszy okaz rośnie w Łańcucie, gdzie został posadzony na przełomie lat 1770/1780 przez księżnę Lubomirską.
Surowcem jest liść miłorzębu – Ginkgo bilobae folium, zbierany jesienią, suszony w warunkach naturalnych. Z surowca przygotowywane są wyciągi wodno-alkoholowe. Skład chemiczny i działanie miłorzębu poddawane jest ciągłym badaniom. Pośród ponad 300 poznanych związków dominują flawonoidy i terpenoidy, których w ekstrakcie standaryzowanym jest odpowiednio 24-27% oraz 6%. W 2002 roku podsumowano dostępne wyniki badań i nie podlega wątpliwości, że stosowanie wyciągu z miłorzębu przez minimum 12 tygodni, poprawia funkcje umysłowe. Ekstrakt zawiera dużą dawkę antyoksydantów (flawonoidy), które chronią neurony przed szkodliwym działaniem wolnych rodników. Ponadto wyciąg z miłorzębu usprawnia przepływ krwi przez naczynia krwionośne, głównie w obrębie mózgu, zmniejsza lepkość krwi, ułatwia wykorzystanie tlenu i glukozy przez komórki mózgowe, działa ochronnie na osłonki mielinowe. Wskazaniem do stosowania preparatów z miłorzębem są zespoły otępieniowe z zaburzeniami pamięci, niewydolność naczyń mózgowych. Polecany jest szczególnie osobom starszym do długotrwałego stosowania, w celu poprawy pamięci, łatwiejszej koncentracji, poprawy krążenia mózgowego. Ze względu na możliwość wydłużenia okresu krwawienia, nie należy stosować miłorzębu u osób z hemofilią czy innymi zaburzeniami krzepnięcia oraz odstawić leki minimum 36 godzin przed planowanym zabiegiem chirurgicznym. Nie stosować miłorzębu z lekami przeciwzakrzepowymi, moczopędnymi z grupy tiazydów, przeciwdepresyjnymi, hamującymi wychwyt zwrotny serotoniny oraz z lekami przeciwdrgawkowymi.
Wyciąg z miłorzębu dostępny jest w postaci tabletek, kapsułek, nalewek, jako lek lub suplement diety. W preparatach jest łączony z magnezem.
Panax ginseng
Polska nazwa żeń-szeń to fonetyczna transkrypcja chińskich słów w tłumaczeniu oznaczających „człowiek-korzeń”. Jest to bylina z rodziny Araliaceae, występująca w cienistych lasach Azji, od Nepalu po Mandżurię i Koreę. Uprawiany jest w Korei Południowej, Japonii, Chinach, Rosji i Ameryce Północnej. Jest to jedna z najstarszych roślin leczniczych, wykorzystywana początkowo w tradycyjnej medycynie chińskiej. Surowcem jest korzeń, który często swoim wyglądem przypomina postać ludzką (stąd nazwa). Zbierane po 3-4 latach i wysuszone mają kolor żółto-biały, zawierają mniej substancji aktywnych. Korzeń roślin 5-6 letnich, po wysuszeniu jest czerwony i zawiera powyżej 1% składników czynnych.
Za działanie żeń-szenia odpowiadają głównie saponiny triterpenowe, tzw. ginsenozydy, których w surowcu jest 1,6-3,8%. Mają one przede wszystkim działanie adaptogenne – pobudzają układ immunologiczny, poprawiają metabolizm organizmu, jego stan fizyczny oraz wpływają na równowagę psychiczną. Zwiększają odporność na niekorzystne oddziaływanie środowiska, przeciążenie fizyczne, umysłowe oraz stres. Poprawiają krążenie mózgowe i wieńcowe. Badania wykazują, szczególnie u osób starszych, poprawę koncentracji, pamięci, uwagi i sprawności psychofizycznej. Preparaty z żeń-szeniem pomagają także w rekonwalescencji po przebytych chorobach. Istotny jest odpowiedni czas przyjmowania żeń-szenia – minimum 8 tygodni, maksimum 3 miesiące. Po tym czasie należy zrobić około miesięczną przerwę. Konieczność ta podyktowana jest zdolnością substancji aktywnych do kumulowania w organizmie. Syndrom żeń-szeniowy, związany z nadmiernym stężeniem składników w organizmie objawia się biegunką, wymiotami, nudnościami, nadciśnieniem, wysypką skórną, bólami głowy. Ważne by przerwać kurację na dzień przed wizytą u stomatologa i tydzień przed planowaną operacją.
Suplementy diety z żeń-szeniem możemy stosować w postaci tabletek, kapsułek, tabletek musujących czy płynu. Najczęściej występuje w połączeniach z witaminami i składnikami mineralnymi, ale też np. z miodem, mleczkiem pszczelim czy zieloną herbatą.
Lecytyna
Po raz pierwszy została wyizolowana z żółtka jaja, czyli lekithos – stąd nazwa. Obecnie do celów farmaceutycznych pozyskiwana jest z soi. Lecytyna sojowa jest naturalną mieszaniną fosfolipidów, czyli związków tłuszczowych, które występują w każdej komórce ludzkiego ciała, a w największej ilości w mózgu, wątrobie, nerkach i w szpiku kostnym. Najistotniejszym składnikiem lecytyny jest cholina, która jest niezbędna do produkcji neuroprzekaźnika – acetylocholiny oraz jest budulcem błon komórkowych i osłonek mielinowych. Inozytol natomiast podnosi wrażliwość receptorów na serotoninę. Badania dowodzą, że stosowanie lecytyny sojowej jest korzystne w zaburzeniach pamięci i koncentracji, w staznach wyczerpania i okresie rekonwalescencji. Długotrwałe stosowanie powoduje łatwiejsze zapamiętywanie, poprawia koncentrację, hamuje rozwój demencji starczej i depresji.
Lecytyna występuje jako lek i suplement diety w postaci tabletek, kapsułek, płynu doustnego. Często łączona z kompleksem witamin i minerałów.
Kofeina
Jest alkaloidem purynowym, występującym w kilku surowcach farmakognostycznych: nasionach kawy (do 2,5%), zarodkach kola (do 2,5%), w guaranie (5 %), herbacie chińskiej (4,5%), w herbacie paragwajskiej Mate (0,9-1,8%). Wpływ kofeiny na organizm zależy od przyjętej dawki: małe i średnie (50-250 mg) ułatwiają pracę umysłową, poprawiają procesy zapamiętywania i kojarzenia. Kofeina znosi uczucie znużenia, zmęczenia szczególnie podczas monotonnej pracy. Dawki powyżej 300 mg (jednorazowo) mogą powodować wzrost napięcia, nadmierne pobudzenie, bezsenność, niepokój, przyspieszony oddech, osłabienie koncentracji. Kofeinę przyjmujemy zwykle w postaci filiżanki kawy czy herbaty (choć liście herbaty mają większą zawartość kofeiny niż ziarna kawy, to w procesie parzenia ilość ta się zmniejsza). Preparaty z kofeiną dostępne w aptece to tabletki musujące, żele doustne, granulaty, kapsułki w połączeniu z witaminami i składnikami mineralnymi.
Bogatym w kofeinę surowcem jest guarana (Pasta Guarana), zawierająca jej 5%. Jest to uprażone, zmielone, wymieszane z wodą i wysuszone nasienie Paullinia cupana. Liana ta występuje w Amazonii, uprawiana jest w Ameryce Południowej. Oprócz działania wynikającego z obecności kofeiny, ma też właściwości adaptogenne, zmniejsza uczucie głodu.
Guaranę można stosować w postaci tabletek, kapsułek, herbatek, tabletek musujących.
Kwasy omega-3
Jako składniki błon komórkowych są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania mózgu. Kwas DHA (dokozaheksaenowy) w ludzkim mózgu stanowi 10-20% całkowitej ilości kwasów tłuszczowych. Odpowiednia podaż kwasów omega-3 jest niezwykle istotna dla rozwijającego się mózgu, stąd wskazania do suplementacji w okresie ciąży i karmienia piersią, a także u dzieci. Ze względu na prozdrowotne właściwości kwasów omega-3 nie tylko na układ nerwowy, warto dostarczać odpowiednie ich ilości w diecie lub pod postacią suplementów (kapsułki, tran).
Witaminy i antyoksydanty
Prawidłowa praca mózgu zależy także od dostarczenia odpowiedniej ilości antyoksydantów. Warto sięgać po witaminę E, C oraz ciemne owoce jagodowe, a szczególnie czarne jagody. Cenne dla mózgu będą także witaminy z grupy B.
Dla studentów
O prawidłową pracę mózgu w okresie wzmożonej nauki (np. sesji) warto zadbać już wcześniej (od początku semestru). Dobrze zbilansowana dieta, bogata w korzystne dla mózgu kwasy omega, witaminy, składniki mineralne (warzywa i owoce, kiełki, orzechy) oraz antyoksydanty (np. czarne jagody), odpowiednia kondycja ciała (warto regularnie spacerować, jeździć rowerem, korzystać z basenu czy zajęć fitness), właściwe nawodnienie organizmu – to wszystko na pewno zaprocentuje w okresie zwiększonej aktywności umysłowej. Jeśli dieta nie pokrywa zapotrzebowania na substancje korzystne dla mózgu, można sięgać po preparaty z kwasami omega-3, lecytyną czy żeń-szeń – ale należy pamiętać, że efekt ich działania widać po kilku tygodniach stosowania.
W celu szybkiego poprawienia koncentracji i zapamiętywania pomocne będą preparaty z kofeiną, guaraną, witaminami, składnikami mineralnym. Są dostępne badania, które sugerują również poprawę koncentracji i zapamiętywania po doraźnym przyjęciu ekstraktu z miłorzębu.
Dla seniorów
Na funkcjonowanie mózgu w starszym wieku ma wpływ to, jak dbaliśmy o nasze neurony przez całe życie. Warto zawczasu zadbać o odpowiednią podaż składników odżywiających mózg (dieta bogata w NNKT, antyoksydanty, witaminy, składniki mineralne). Badania dowodzą, że w starszym wieku, by wspomóc pamięć i usprawnić pracę mózgu warto sięgać po miłorząb japoński, żeń-szeń i lecytynę, a także kwasy omega-3.
Pomagając pacjentom w wyborze odpowiedniego preparatu „na pamięć”, starajmy się zawsze dobrać produkt skrojony na miarę potrzeb, pytając o wiek pacjenta, ogólny stan zdrowia, przyjmowane leki.
Bibliografia
1. Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J.: „Fitoterapia i leki roślinne”; PZWL, Warszawa 2007
2. Wawer I.: „Suplementy diety dla Ciebie”; Wektor, Warszawa 2009
3. Bojarowicz H., Przygoda M. : „Kofeina. Cz. I. Powszechność stosowania kofeiny oraz jej działanie na organizm”; Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 8-13
4. Blecharz-Klin K. , Piechal A., Widy-Tyszkiewicz E. : „Miłorząb japoński (Ginkgo biloba) we współczesnej terapii”; Przew Lek 2003, 6, 5, 42-47
5. Nowak G.: „Surowce roślinne stosowane w wyczerpaniu psychofizycznym i stresie”; Herba polonica Vol. 55 No 2 2009
6. Bojarowicz H., Dźwigulska P.: „Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie”; Hygeia Public Health 2012, 47(4): 433-441
